İçerdiği asbest ve tehlikeli kimyasallar nedeniyle tartışmaların odağında olan São Paulo gemisi perşembe gecesi Brezilya’nın Rio limanından İzmir-Aliağa’ya gelmek üzere yola çıktı. Türk Tabipleri Birliği, DİSK, KESK, TMMOB ve Türkiye Barolar Birliği’nin de ortalarında olduğu sivil toplum kuruluşları, içerdiği asbest ve pek çok toksik-tehlikeli atık nedeniyle São Paulo’nun Türkiye’de sökümüne karşı çıkıyor ve geri gönderilmesini istiyor.
Ancak Türkiye’deki asbest tehlikesi São Paulo ile sonlu değil. Asbestli eserler amyant ismi altında günlük hayatta kullanılmaya devam edilirken, asbest sökümü ve bertaraf etme sürecinde de kontroller yetersiz bulunuyor.
Türkiye’de Avrupa Birliği (AB) ahenk maddelerine paralel 2010 yılında yapılan düzenleme ile asbestli eserlerin satışı, ithalatı ve üretimi yasaklandı.
Fransızca karşılığı
Ancak tespitler yasağa karşın asbestin Fransızca karşılığı olan ‘amyant’ ismi altında yaygın biçimde kullanıldığını gösteriyor.
İnternette pek çok online alışveriş sitesinden amyant materyaller ferdî olarak satın alınabiliyor. Bunlar ortasında yanmaz bant, eldiven, elyaf, tel, conta, sac ayak, egzoz sargısı, soba borusu üzere eserler bulunuyor.
DW Türkçe’ye konuşan İstanbul Teknik Üniversitesi İnşaat Mühendisliği Kısmı Öğretim Üyesi Doç. Dr. Emre Gürcanlı, 2006 yılında Dış Ticaret Müsteşarlığı tarafından personel sıhhati ve iş güvenliğini etkileyen birtakım unsurların ithali ile ilgili bir bildiri çıkarıldığını ve asbest içeren materyallerin ithal edilmesinin müsaadeye bağlandığını belirterek 31 Aralık 2010’da yürürlüğe giren yönetmelikle ise Türkiye’de asbestli gereç üretilmesinin ve satılmasının katiyetle yasaklandığını söylüyor.
İçerdiği asbest ve tehlikeli kimyasallar nedeniyle tartışmaların odağında olan São Paulo gemisi perşembe gecesi Brezilya’nın Rio limanından İzmir-Aliağa’ya gelmek üzere yola çıktıFotoğraf: DHA
Yönetmelik değişikliği ile 2006-2010 yılları ortasında kısmen yasaklı olan asbestin AB’ye ahenk çerçevesinde büsbütün yasakladığını vurgulayan Gürcanlı, “Burada materyal olarak tek başına asbestin kullanımı vesaire değil, tıpkı vakitte asbest içeren eşyaların piyasaya sunulmasını da yasaklayan, bakın altını çiziyorum, kullanılması vesaire değil, piyasaya sunulmasını da yasaklayan bir değişiklik yapılmış oldu” diyor.
İthalat ve yurtiçi üretim var
Asbest ve Tehlikeli Atıklar Derneği’ne nazaran Türkiye’ye asbest en çok Rusya ve Kazakistan’dan geliyor. Lakin içeride yerli üretim de mevcut. DW Türkçe’ye konuşan Asbest ve Tehlikeli Atıklar Derneği’nden asbest söküm uzmanı kimyager Kenan Yıldız, dataların de bunu teyit ettiğini söylüyor.
İstanbul Kimyevi Unsurlar ve Mamulleri İhracatçıları Birliği’nin kamuoyuyla paylaştığı bilgiler bu eserlerin Türkiye’de üretilip ihraç edildiğini gösteriyor. Buna nazaran 21 firma işlenmiş amyant ve karışımlarını ihraç ederken, bu yılın ocak ayında 27,2 bin dolarlık ihracat yapıldı.
Asbeste ait yönetmeliğe nazaran asbestin her cinsinin çıkarılması, işlenmesi, satılması ve ithalatı, asbest içeren her türlü eserin ithalatı ve satılması, asbest eserlerinin yahut asbest ek edilmiş eserlerin üretimi ve işlenmesi yasak.
Peki yasak olmasına karşın yurtiçindeki satışlar ve ihracat nasıl gerçekleşiyor?
Yönetmeliğin çok net olduğunu tabir eden Doç. Dr. Gürcanlı, “Yani bunların satışı yapılamaz. Burada bir kontrol eksikliği var. Artık oradaki o süreçler, müsaade alma süreçleri vesaire nasıl gerçekleşiyor onu bilmiyorum lakin burada da çok sıkı bir kontrol olması hakikaten gerekli” tabirlerini kullanıyor.
Geniş bir alana yayılabiliyor
Çapları 5-10 mikron ortasında değişen asbest lifleri bir saç teli kalınlığının yaklaşık 10’da biri civarında. Bu nedenle çok uzun aralıkları çarçabuk kat edebiliyor ve hem emekçi sıhhati hem de etraf sıhhati açısından kıymetli bir risk faktörü oluşturuyorlar.
Asbest yönetmeliğinde asbestin sökülmesi ve bertaraf edilmesi ile ilgili pek çok tedbirle birlikte birtakım hudut pahalar bulunduğuna işaret eden Gürcanlı, bu hudut kıymetlerin ise asbestin sıhhat riskinin derecesiyle bağlı olmadığını vurguluyor.
Emre Gürcanlı, “Oradaki limit sen bunun altında asbest alırsan sana hiçbir şey olmaz manasına gelmiyor. Orada riskin derecesini ve tedbir derecesini ortaya koymuş oluyor. Kimi durumda tahminen bir maske kâfi iken, kimi durumda ki bilhassa bina yıkımlarında, gemi sökümlerinde vesaire tam manasıyla bir uzay laboratuvarı üzere bir tesis kurulması gerekiyor” diye konuşuyor.
Sağlık riskinde hudut bedel yok
Asbestin sıhhat riskine ait rastgele bir hudut paha ise yok.
DW Türkçe’ye konuşan Türk Tabipleri Birliği (TTB) Halk Sıhhati Kolu Üyesi Dr. Ahmet Soysal, “Şu kadar kıymetin üzeri insan sıhhati için ziyanlı, bu kadar pahanın altı zararsız üzere bir paha yok. Sonuç olarak asbestle karşılaştığımız vakit az yahut çok, vakit içinde sıhhat tesirleri ortaya çıkacaktır” uyarısı yapıyor.
Avrupa Birliği’nin yanı sıra pek çok ülkede kullanımı yasak olan asbest Memleketler arası Kanser Araştırmaları Ajansı’na nazaran kanserojen tesire sahip.
Soysal, asbeste maruz kalınması nedeniyle oluşan sıhhat sıkıntılarını şöyle aktarıyor: “Asbest ile karşılaştığınız andan itibaren asbestozis başta olmak üzere nefes darlığı ile giden akciğer dokusunun bağ dokusu ile yer değiştirmesi ile devam eden teneffüs yetmezliğinin oluştuğu bir tablo ortaya çıkıyor. Ayrıyeten tekrar plevra kanseri mezotelyoma, akciğer kanseri yani tüm bu sıhhat tesirlerini yaşayacaksınız.”
Asbest ve Tehlikeli Atıklar Derneği’nin 2019’da yaptığı laboratuvar testlerine nazaran Türkiye’de çeşitli markalara ilişkin pudralarda ve Eskişehir bölgesinde üretilen toprak kaplarda asbeste rastlanmıştı. Bu eserlerin şu anda ne kadar denetlendiği ise bilinmiyor.
Sökümünde de kontrol zayıf
Uzmanlar, asbestli materyal satışının yanı sıra asbestin söküm ve bertaraf sürecinde de kontrol eksikliği olduğuna dikkat çekiyor.
Yasal düzenlemelere nazaran asbeste ait bildirimler patronun beyanına dayanırken, kâfi kontrol ve caydırıcı cezalar yok.
DW Türkçe’ye konuşan iş sıhhati bilim uzmanı Dr. Kaan Karadağ’a nazaran asbestin etrafa yayılmasını engellemek için (dekontaminasyon) yasal düzenlemeler olsa da bu düzenlemeler kâfi bilgi ya da bilgiyi içermiyor ve kâfi delil talep etmiyor. Bu nedenle de asbest uzaklaştırmaları çoğunlukla dışarıya milyonlarca fibril kaçırılarak yapılıyor.
İş veren maliyet odaklı
Karadağ, “Türkiye’de dekontaminasyon üniteleriyle beşerler korunmuyor. Kapatma sistemleri hakikat bir biçimde kurulmuyor. Bunlar kıymetli işler ve piyasaya bırakıldığı için de düzgün işlemiyor” diyor.
Asbest söküm uzmanı Kenan Yıldız ise şayet iş veren asbest söktüğünü kamu yetkililerine bildirmezse devletin bundan haberi olmayacağını vurguluyor. Külfetin tam da burada başladığına işaret eden Yıldız, iş verenin maliyet odaklı düşündüğü ve sıhhat riskini göz gerisi ettiği görüşünde. Yıldız, gemi sökümü yahut kentsel dönüşüm üzere riskli alanlar için takımlar oluşturulup habersiz kontroller yapılması gerektiğini söz ediyor.
“Cezalar caydırıcı değil”
Cezaların da caydırıcı olmadığına değinen Yıldız, “Çalışma Bakanlığı geliyor, cüzi bir ceza kesiyor. Sonra yapmasanız da bir biçimde yaptı gösteriyoruz. Ve müfettiş arkadaşlar oradan gittikten sonra tekrar eski durumunuza geri dönüyorsunuz” diyor. Buradaki temel sorunun yalnızca devlet olmadığını vurgulayan Yıldız, “Bu işin üç ayağı var, patron, çalışan ve devlet. Yani daima bir arada biz lakin bu önlemlerin uygulanmasını sağlarsak başarılı olabiliriz” diye konuşuyor.
Uzmanlara nazaran Türkiye’deki mevcut tablo, yetkililerin São Paulo Türkiye’ye geldiğinde sökümünde ortaya çıkacak asbeste karşı ne kadar hassas olacağına dair fikir veriyor.
Dr. Kaan Karadağ, “Bu gemi bu şartlarda parçalanacak. Hiç kimsenin bu bahiste en ufak bir soru işareti olmasın. Çok hoş yapılacak deniyor ancak hoş falan yapılmayacak. Zira yapılış biçimlerini biliyoruz. Bu yapılış biçimiyle piyasanın bu kadar başı boş bırakıldığı, denetimin olmadığı bir sistemde hiç kimse bu maliyetlerin altına girip asbest uygun şartlarda parçalamayacaktır” tabirlerini kullanıyor.
“Birkaç on kilometre alana yayılacaktır”
São Paulo gemisindeki asbest endüstriyel olduğundan sıhhat riskinin çok daha yüksek olduğuna dikkat çeken Karadağ, “Özellikle parçalandığı yerden itibaren çemberler çizin. Meteorolojik şartların nereye taşıdığını da dikkate alın. Çok yüksek olasılıkla asbest birkaç on kilometrelik alana da yayılacaktır” diye konuşuyor.
Mezotelyomanın asbest maruziyetinden 30-35 yıl sonra görüldüğüne işaret eden Karadağ, São Paulo’nun sökümünün yapılmasının planlandığı İzmir-Aliağa’da çevresel bir etkilenme olacağını ve bu durumdan 0 yaşındaki bebeklerin bile etkileneceğini vurguluyor. Karadağ, “Yani 0 yaşındaki bir çocuğun 35 yaşında akciğer kanseri ya da mezotelyoma ile karşı karşıya kalabileceği bir durum kelam konusu” diyor.
Grieg Green: Genişletilmiş araştırma yapılmalı
DW Türkçe’nin sorularını yanıtlayan São Paulo’nun kontrolünü yapan ve Tehlikeli Unsurlar Envanter (IHM) Raporu’nu hazırlayan Norveçli Grieg Green firması da geminin tüm kısımlarını güvenlik gerekçesiyle denetleyemediklerini ve gemiyi satın alan Sök Denizcilik’e genişletilmiş bir asbest araştırması yapmasını tavsiye ettiklerini belirtiyor. “On yıldan uzun bir müddettir yatmakta olan eski bir askeri uçak gemisi olan São Paulo için mevcut evraklar çok sınırlıydı” tabirlerini kullanan Grieg Green sözcüsü, bir IHM raporundaki tehlikeli unsur ölçüsünün her vakit iddiası olduğunu, São Paulo’nun ithalat/ihracatında yer almadıkları için söküm için uygun olup olmadığı konusunda yorum yapabilecek durumda olmadıklarını söyledi.
