Polonya’nın güneyindeki Auschwitz Toplama Kampı’nı açıldığı 1947 yılından bu yana şimdiye kadar 49 milyondan fazla insan ziyaret etti. Olağan şartlarda her yıl tüm dünyadan iki milyondan fazla ziyaretçi buraya geliyor. Pandemi sırasında ise bu sayı 500 bine düştü. Krakow’un 50 kilometre batısında Oświęcim kenti önlerinde 1945’e kadar Nasyonal Sosyalizm’in dev bir alana kurduğu toplama kampı yer alıyordu. Günümüzde ise burada bir devlet müzesi ve anma merkezi bulunuyor.
Nazilerin merkezi imha kampı olan Auschwitz, üç ana kampın yanı sıra farklı büyüklükteki yan ve dış kamplardan oluşan akıl almaz büyüklükteki bir sistematik imha makinesiydi. Yalnızca Auschwitz’deki ana kampın görülebildiği müze ile Auschwitz-Birkenau Anma Merkezi yaklaşık 191 hektarlık bir alana yayılıyor.
“Auschwitz” kavramı ardında yatan tarihi olguyu ve sayıları, buranın tarih ve geleceğe karşı sorumluluk açısından ehemmiyetini 10 hususta derledik:
Auschwitz Toplama Kampı
1. Oświęcim (Auschwitz) kenti
Adı Nazilerin toplama kampıyla tüm dünyada bilinir olmadan evvel Auschwitz (Lehçe: Oświęcim), tarihte sık sık el değiştirmiş küçük bir kentti. Bir periyot Avusturyalıların egemenlik alanında yer aldı; Bohemya Krallığı’na bağlı bir düklük olduktan sonra Prusya’nın ve daha sonra da Polonya Krallığı’nın idaresine girdi. Evraklarda Oświęcim isimli bir yere birinci sefer 1200 yılı civarında rastlanır. 1348 yılında Kutsal Roma İmparoturluğu’na katılan kentte Almanca o yıl resmi lisan kabul edildi.
1900 yılında bir tren istasyonunun kurulduğu Oświęcim’de ekonomik canlanma da bu yıllarda başladı. Kent, Birinci Dünya Savaşı sonunda tekrar Polonya’nın bir kesimi oldu. Üst Silezya ve Bohemya’daki sanayi bölgelerinde bulunan çok sayıdaki mevsimlik emekçinin barınma sıkıntısını çözmek için binalar ve ahşap barakalar inşa edildi. Bu binalar daha sonra Nazilerin Auschwitz toplama kampına dönüşecekti.
Eylül 1939’da İkinci Dünya Savaşı’nın başlamasından çabucak sonra Oświęcim, Alman ordularınca işgal edildi ve Alman İmparatorluğu’na bağlandı. 1940’ta Heinrich Himmler komutasında SS (Nasyonal Sosyalistlerin seçkin takımlarından oluşan paramiliter örgütü) bölgeyi süratli bir biçimde, zahmetli bir inşaat çalışmasına girişmeden toplama kampına dönüştürdü. Auschwitz Ana Kampı (Stammlager Auschwitz I) bu biçimde kurulur. Daha sonra buna çok daha geniş bir alana yayılan Auschwitz-Birkenau İmha Kampı (Auschwitz II) eklendi.
2. Yahudi nüfus
İkinci Dünya Savaşı öncesinde Oświęcim’in 12 bin sakininin çabucak hemen yarısı Museviydi. Yahudi nüfus göçle birlikte bir oldukça artmıştı; bölgedeki Alman kökenlilerin sayısı ise değersiz sayılabilecek kadar azdı. Hitler’in ordularının 1 Eylül 1939 tarihinde Polonya’ya saldırması ve ülkenin askeri işgaliyle birlikte bu durum çarpıcı bir biçimde değişti.
Yahudiler, Nazi rejiminin peşine düştüğü öbür kesitler üzere ya gettolarda tecrit edildi ya da mecburî çalışma için sürgüne yollandı. Oświęcim’de kalan Polonyalı Museviler başlarda tarihi kent merkezinden kopuk bir biçimde sıkış tıkış yaşadı. 1940’tan itibaren birçoğu SS tarafından ya toplama kampının inşasında çalışmaya zorlandı ya da çalışmak için ülkenin öbür bölgelerine gönderildi. Kalan az sayıdakiler 1942’de Auschwitz’de öldürüldü.
3. Stratejik düğüm noktası
Oświęcim kenti Naziler açısından stratejik açıdan elverişli bir mevkide, bir demiryolu düğüm noktasında bulunuyordu. Prag ve Viyana’dan gelen güney demiryolu sınırları; Berlin, Varşova ve Silezya’nın kuzey sanayi bölgelerinden gelen sınırlarla burada buluşuyordu. SS idaresinin planlama heyetleri ve Berlin’deki Reich Güvenlik Baş Dairesi, 1937 öncesinde Almanya egemenlik alanını söz eden “eski imparatorluk” bölgelerinden kitlesel nakliyeler için burası aranan tüm özelliklere sahipti.
Sürgün edilenlerin tren yoluyla problemsiz bir biçimde imha kampına taşınmasından sorumlu olan kişi Adolf Eichmann’dı. Berlin’de 20 Ocak 1942 tarihinde düzenlenen Wannsee Konferansı için gerekli olan evrakları da o hazırladı. Reich Güvenlik Baş Dairesi ve Nasyonal Sosyalist Emekçi Partisi istihbarat servisi şefi Reinhard Heydrich’in daveti üzerine Wannsee’deki büyük villada gerçekleşen toplantıya SS ve NSDAP’nin önde gelen fonksiyonerleri katıldı. “Avrupa’da Yahudi Probleminin En son Çözümü” isimli cinayet planı bu toplantıda kararlaştırıldı. Toplantı tutanaklarında tüm Avrupa ülkelerinden Musevilerin demiryoluyla tehcir edileceği kaydedildi.
Auschwitz’de yakılan Musevilerin külleri kampın etrafındaki göllere atıldı.
4. Kamp sistemi
Auschwitz, (1933 yılında kurulan birinci toplama kampı olan) Dachau, Sachsenhausen, Buchenwald, Flossenbürg, Mauthausen ve Ravensbrück’ün akabinde Nazilerin kurduğu yedinci lakin bunlar ortasında açık orta en büyük toplama kampıydı. Ana kamp (Auschwitz I), krematoryumların olduğu dev imha kampı Birkenau (Auschwitz II) ve küçük dış kampların yanı sıra Buna ve Monowitz çalışma kampları bu komplekse dahildi.
Wannsee Konferansı’yla birlikte Auschwitz, 1942’de sistematik bir imha ve mevt makinesine dönüştürüldü. İnsanı hiçe sayan bu ideolojinin uygulayıcısı sorumlu SS kampı kumandanı Rudolf Höß’tü. Kasım 1943’e kadar SS gözetleme çalışanı ve Auschwitz’in tüm kamp yönetimi onun idaresi altındaydı.
5. SS nüfuz bölgesi
Auschwitz-Birkenau kampının idare takımı üzere gözetleme çalışanı de SS tarafından belirlendi. Daha 1942 yılında yaklaşık 2 bin gardiyan kamp kompleksine konuşlandırıldı. 1944 yaz sonunda İkinci Dünya Savaşı’nın bitimine yanlışsız ise kampta vazife yapan SS üyelerinin sayısı 4 bini geçmişti. Bunlar ortasında bekçiler, yazıcılar, hemşireler üzere SS bünyesinde çalışan fakat rütbesi olmayanlar da bulunuyordu. Tüm bu periyot boyunca 8 binden fazla SS üyesi ve çalışanı Auschwitz kamplarında misyon yaptı.
Auschwitz etrafında kampın inşasından kar sağlayan sanayi ve zanaat işletmelerinin kontrolü de SS’e aitti. Gardiyanların aileleriyle birlikte yaşadığı “SS yerleşim yeri” kampın dışında bir yerleşim yerine dönüşmüştü.
Gaz odalarında kullanılan zehirli unsur Zyklon B
6. Vefat fabrikası
1942 yılından itibaren Auschwitz’de kitlesel cinayetler başladı. Kampa gelenlerin yüzde 80’i mahkûm olarak kayıt altına dahi alınmadan direkt gaz odalarına, yani mevte gönderildi. 1943 yılında Auschwitz-Birkenau kamp kompleksinde yeni inşa edilen krematoryumlarda ek fırınlar devreye sokuldu. SS bu fırınların denemesini tekrar insan öldürerek yaptı. Yaklaşık 1100 erkek, bayan ve çocuk gaz odalarında Zyklon-B isimli gazla öldürüldükten sonra bu krematoryumlarda yakıldı, külleri etraftaki göllere dağıtıldı.
Auschwitz Toplama Kampı Şantiye Şefi Karl Bischoff 1943 yazında Berlin’e yazdığı bir yazıda “Şu andan itibaren 24 saat içinde 4 bin 756 ceset küle dönüştürülebiliyor” diyordu. Kampa gönderilenler ortasında öldürülecek olanları seçmek için Birkenau’da üç raylı bir demiryolu rampası kuruldu. Bu rampa bugün de görülebiliyor.
1944 yılı sonbaharı sonlarında kampa tüm Avrupa’dan Museviler son sefer nakledildi. Gönderilenler ortasında işgal altındaki Hollanda’dan 15 yaşındaki Anne Frank da vardı. Savaş sonrasında tesadüfen bulunan günlükleri Nazilerin Musevilerin peşine nasıl düştüklerini ortaya koyan en çarpıcı evraklardan biri oldu.
Auschwitz Toplama Kampı’na getirilen Macar Yahudiler
7. Kurbanların sayısı
Yahudi Soykırımı sırasında Auschwitz’de öldürülenlerin sayısı tam olarak muhakkak değil. Her yıl tarihi arşivlerde ve kalıntılarda yeni bulgulara ve yeni ayrıntılara ulaşılıyor. Tam kurban sayısını tespit etmek güç. Bilimsel varsayımlara nazaran Nazilerin toplama kampı sistemine gönderilen insanların sayısı 5 milyonu geçiyor. Bu mahkumların çok azı bu kamplardan sağ çıkmayı başardı.
Aralık 2019’da Auschwitz-Birkenau Anma Merkezi tarafından yaptırılan araştırma projesinin sonuçları kamuoyuyla paylaşıldı. Buna nazaran SS kamp yönetimi tarafından kayda alınan mahkûmların yüzde 60’ının kimliği tespit edilebiliyor. Kampa getirildikten sonra kayda alınmadan öldürülen 900 binden fazla kişi bu sayılar ortasında yer almıyor. Yalnızca “Yahudi Rampası” ismi verilen seçimi geçenler bir mahkûm numarası veriliyor ve vücutlarına bu numara dövme yapılıyordu. Lakin gönderilenlerin birden fazla, örneğin yaşlılar, hastalar, bayanlar, küçük çocuklar yani çalışma yeterliliği olmayanlar SS subaylarınca seçilerek direkt gaz odalarına yollanıyor ve burada vahşice öldürülüyordu.
Auschwitz-Birkenau İmha Kampı’nda 1,1 milyondan fazla insanın öldürüldüğü varsayım ediliyor. Bunların yüzde 90’ının Yahudi olduğu ve Macaristan, Polonya, İtalya, Belçika, Fransa, Hollanda, Yunanistan, Hırvatistan, Sovyetler Birliği, Avusturya ve Almanya’dan buraya getirildiği belirtiliyor. Ayrıyeten Romanlar, homoseksüeller, Katolikler, Yehova Şahitleri, engelliler ve Nazilerin imha makinesinin siyasi karşıları da burada öldürüldüler.
Sovyet ordusunun kamptan kurtardığı mahkumlar
8. Mahkumların kurtarılışı
27 Ocak 1945’te Auschwitz toplama kampı toprağına ulaşan Sovyet askerleri dehşet verici bir tabloyla karşılaştı. Açlıktan bir deri bir kemik kalmış, ölmek üzere, 500’ü çocuk olmak üzere 7 bin mahkûm hayatta kalmıştı. Mahkumların çok azı ayakta durabiliyor birçoğu reaksiyon vermeden yerde yatıyordu. Çok azının yürümeye mecali vardı. SS subayları kampı terk ederken on binlerce mahkûmu da kışın dondurucu soğuğunda Batıya gerçek yürümeye mecbur bıraktı.
SS kampı boşaltmadan evvel süratlice her şeyi ortadan kaldırmış ve vefat makinesinin izlerini de yok etmeye çalışmıştı. Evraklar, kamp kartları, mevt dokümanları üzere birçok evrak süratlice yakılmıştı. Geriye yalnızca az sayıdaki doküman ve fotoğraf kaldı. Barakalar, gaz odaları ve krematoryumlar ise patlayıcıyla yerle bir edilmişti.
Yürüyebilen 56 bin ila 58 bin mahkûm, bin ila 2 bin 500 kişilik kümeler halinde batıya sürüldü. Mahkumların birçoğunun ayakkabısı ya da kâfi giysisi yoktu. Birçoğunun üzerinde yalnızca ince pamuklu mahkûm elbisesi vardı. Auschwitz’in tahliyesi sırasında yapılan bu vefat yürüyüşü sırasında da yaklaşık 15 bin kişinin açlıktan, soğuktan ya da vurularak öldüğü kestirim ediliyor.
9. Auschwitz-Birkenau Anma Merkezi
1946 yılı başında Sovyet işgal yetkilileri eski kamp yerini Polonya devletine teslim etti. Eski mahkumlardan oluşan bir inisiyatif 1947 yılında Polonya parlamentosunun da kararıyla Auschwitz-Birkenau Devlet Müzesini kurdu.
Anma merkezi Auschwitz I’den kalan tesisler, binalar ve barakalar, çabucak hemen boş durumdaki Auschwitz-Birkenau imha kampı (Auschwitz II) ile bugünkü müze bölgesini kapsıyor. Kampta birinci stant İsrailli Yahudi Soykırımı anma merkezi Yad Vaşem ile birlikte yapıldı.
İlk yıl kampı 170 bin kişi ziyaret etti. Öncelikle tüm dünyadan gençler ve gençlik kümeleri Nazi cürümlerinin sergilendiği müzeyi görmeye geldi. Auschwitz-Birkenau Anma Merkezi 1979 yılından bu yana UNESCO Dünya Kültür Mirası Listesi’nde yer alıyor.
Yaşayanların Yürüyüşü
10. Son görgü tanıkları
27 Ocak günü, Almanya’da 1996 yılından bu yana Nasyonal Sosyalizm Kurbanlarını Anma Günü olarak kabul ediliyor. Auschwitz Toplama Kampı mahkumlarının kurtuluşu böylelikle kolektif hafızada canlı kalıyor. Alman Federal Meclisi’nde her yıl 27 Ocak’ta bir anma merasimi yapılıyor. Merasimde Almanya cumhurbaşkanları, Avrupalı siyasetçiler, (daha sonra vefat eden) Ruth Klüger ve Anita Lasker-Wallfisch üzere Yahudi Soykırımı’ndan sağ kurtulmayı başaranlar merasimde birer konuşma yapıyorlar. 2013 yılında ölen Alman edebiyatının önde gelen Yahudi müelliflerinden Marcel Reich-Ranicki, tarihçi Saul Friedländer daha evvelki merasimlerde konuşma yapan isimler ortasında. 27 Ocak, 2005 yılından bu yana da Memleketler arası Yahudi Soykırımı Anma günü.
Auschwitz toplama kampından kurtulmayı başaranlar, her yıl “Yaşayanların Yürüyüşü” ismi altında tüm dünyadan gençlerle el ele tutuşarak Auschwitz’den Birkenau’ya kadar yürüyor. 2020 ve 2021’de yürüyüş, korona pandemisi nedeniyle sanal ortamda yapıldı. 2022 yılının nisan ayında yürüyüşün tekrar gerçek hayatta yapılabilmesi hedefleniyor. Auschwitz toplama kampına tanıklık etmiş olanların sayısı her yıl daha da azalıyor. Auschwitz’in unutturulmaması için bu anıları, çocuklar, torunlar ve hatta onların çocuklarının taşıması gerekecek.
Heike Mund
©Deutsche Welle Türkçe
