Yüksek enflasyon ve vergiler nedeniyle vatandaşın artan yüküne bir yenisi daha eklendi. Türkiye eylül ayına elektrik ve doğal gaz artırımıyla girdi.
Enerji Piyasası Düzenleme Kurumu (EPDK), 1 Eylül prestijiyle elektrik fiyatlarına konutlar ve tarımda yüzde 20, kamu ve özel hizmetler kesiminde yüzde 30, endüstride yüzde 50 artırım yapıldığını açıkladı. Haziran 2022’de olduğu üzere bir kere daha güncelleme devri olan ekim ayı beklenmeden artırım yapıldı.
Boru Çizgileri ile Petrol Taşıma AŞ (BOTAŞ) ise konutlarda kullanılan doğal gaz fiyatında yüzde 20,4, küçük ve orta ölçekli işletmelerde kullanılan doğal gaz fiyatında yüzde 47,6, endüstride kullanılan doğal gaz fiyatında yüzde 50,8 ve elektrik üretiminde kullanılan doğal gaz fiyatında yüzde 49,5 oranında artış yaptı.
TMMOB Makina Mühendisleri Odası Güç Çalışma Grubu’na nazaran yapılan son artırımlarla birlikte konutlarda kullanılan doğal gaz fiyatındaki bir yıllık artış yüzde 119,5’i bulurken tıpkı periyotta elektrik fiyatı, günlük 8 kilovatın alında kullanım yapan düşük kademedeki meskenler için yüzde 89,5, 8 kilovatın üzerinde kullanım yapanlar için ise yüzde 184,2 zamlandı.
Peki bu artırım yağmuru neden kaynaklanıyor?
2020 yılında Covid’in tesiriyle, tüm fosil kaynakların fiyatları büyük oranda düşerken, 2021 ve 2022’de fiyatlar çok yüksek oranlarda arttı. Rusya-Ukrayna çatışması da fiyatları yüksek düzeylere çeken bir başka olumsuz etken oldu.
Enerji devi Shell’in CEO’su Ben van Beurden, pazartesi günü Norveç’te düzenlenen bir konferansta doğal gazda yüksek fiyatların “birkaç kış” sürebileceğini belirtti ve güç karnesine muhtaçlık duyulabileceğini söyledi.
Türkiye’de doğal gaz faturası, farklı anlaşmalara dayanan farklı formüllere nazaran fiyatlandırılıyor. Bu anlaşmalarda, birtakım petrol eserlerinin fiyatları ve spot piyasa fiyatları belirleyici oluyor. Elektrik üretiminin üçte biri ise doğal gazla karşılanıyor.
Doğal gaz ithalatı Rusya, İran ve Azerbaycan’dan beş boru sınırı ile ikili muahedeler kapsamında gerçekleştirilirken, sıvılaştırılmış gaz (LNG) ithalatı spot piyasadan yapılıyor.
Uzun vadeli ithalat mutabakatları, uzun yıllardır petrol eserlerine endeksli fiyat formülleri ile oluşan fiyat ve şartlarla satın alınırken; spot piyasadaki alımlar, memleketler arası piyasalarda alım yapılan tarihlerdeki vadeli piyasa (TTF, Henry Hub) fiyatları üzerinden yapılıyor.
Enerji uzmanı Necdet Pamir’in tahliline nazaran memleketler arası piyasalarda aktüel spot piyasa fiyatlarının petrol eserlerine endeksli fiyatlara nazaran çok yüksek seyretmesi doğal gaz ithalat faturasına olumsuz tesir yapıyor.
TTF’de Temmuz 2021’de bin metreküpü 464 dolar olan doğal gaz, Mart 2022’de bin 474 dolara, Ağustos 2022’de bin 981 dolara yükseldi.
Türkiye’nin tükettiği doğal gazın yaklaşık yüzde 25’inin LNG olarak ithal edildiğini söz eden Pamir, 2021’de LNG ithalatının yüzde 12,33’ünün Cezayir ve Nijerya’dan petrol eserlerine endeksli uzun vadeli kontratlarla ithal edildiğini ve periyot prestijiyle spot piyasadan ithal edilen doğal gaza nazaran epey düşük fiyatlı olan bu ithalatın Türkiye’nin ödeme istikrarları açısından olumlu olduğunu söylüyor.
İthalatın yüzde 13,13’lük (7,7 milyar metreküp) kısmının ise spot piyasadan iki katından fazla bedelle yapılabildiğine işaret eden Pamir, Nijerya kontratının 2021’de sonlandığını ve yenilenmediğini tabir ediyor. Pamir, “Söz konusu ölçü, mevcut muahedeler dikkate alındığında, 2022’de spot alımlarla karşılanabilecek. Rusya ile mevcut muahedeler da daha evvel petrole endeksli iken fiyat formülünde spot piyasa fiyatının yükü yüzde 70, petrole endeksli oran yüzde 30 olarak yenilendi. Hasebiyle, 2022 doğal gaz faturamızın, evvelki yıllara kıyasla çok artması beklenen bir sonuç” diyor.
Yerel siyaset fiyatları nasıl etkiliyor?
Küresel fiyat artışları, güçte dışa bağımlı olan Türkiye’de ise ekonomik riskleri artırıyor.
Türkiye, güç tüketiminde yüzde 83,2 oranla fosil yakıtlara dayalı bir güç profiline sahip. Bu kaynaklarda da çok yüksek oranlarda dışa bağımlı.
Türkiye, 2021 datalarına nazaran tükettiği birincil gücün yüzde 27’sini doğal gazla karşılarken, bunun yüzde 99,1’ini ithalatla karşılıyor. Geçen yıl tüketilen doğal gazın yaklaşık yüzde 76’sı boru sınırlarıyla, yüzde 24’ü LNG olarak ithal edildi. Türkiye, güç tüketiminin yaklaşık yüzde 29’unu karşıladığıpetrol ve eserlerinde yüzde 92,4, yüzde 17’sini karşıladığı taş kömüründe yüzde 97 dışa bağımlı.
DW Türkçe’ye konuşan TMMOB Makina Mühendisleri Odası Güç Çalışma Kümesi Lideri Oğuz Türkyılmaz, Türkiye’nin dünyada fosil yakıt tüketimi artan az sayıda ülkeden biri olduğunu tabir ediyor. Bu alandaki yüksek oranda dışa bağımlılığın fiyatların artmasında ana etken olduğunu belirten Türkyılmaz, yenilebilir güç potansiyelinin ise çok azının kullanıldığını vurguluyor.
Türkiye’de geçen yıl 60 milyar metreküplük doğal gaz tüketimi yapıldığını tabir eden Türkyılmaz, depolama kapasitesinin ise 4,3 milyar metreküp ile çok düşük seviyede olduğuna dikkat çekiyor. Tüketimin yüzde 20-25’i oranında depolama kapasitesine muhtaçlık duyulduğunu belirten Türkyılmaz, Tuz Gölü ve Silivri doğalgaz depolama projelerinin yıllardır geciktirildiğini, şayet bu projeler hayata geçirilseydi depolama kapasitesinin ikiye katlanmış olacağını lisana getiriyor.
DW Türkçe’ye konuşan güç siyasetleri uzmanı Necdet Pamir ise Türkiye’nin gerek petrol ve doğal gaz gerekse kömür fiyatlarının oluşumunda rastgele bir role sahip olmadığı için global piyasalarda oluşan fiyat dalgalanmalarından çok fazla olumsuz etkilendiğini belirtiyor. Pamir, “Diğer yandan bu kaynakları ithal ederken ödemeler dolarla yapıldığından Türk lirasının dolar karşısındaki süratli bedel kaybı, yüksek güç fiyatları ile birleşerek çarpan tesiriyle tahribat oluşturuyor” diye ekliyor.
Enerji siyasetleri uzmanı Necdet Pamir Fotoğraf: privat
Türkiye’nin güç faturası kaça çıkacak?
Türkiye’nin 2020’de 28,9 milyar dolar olan güç ithalat faturası 2021’de yaklaşık 51 milyar dolara yükseldi.
Necdet Pamir, “Petrol fiyatları ve spot piyasadaki gaz fiyatları çok yüksek oranda arttığı için 2022 yılı güç ithalat faturamızın 2021’e kıyasla çok daha yüksek olması kaçınılmaz” diyor.
Oğuz Türkyılmaz ise birinci yedi aylık güç faturasının 54 milyar doları bulduğu bilgisi veriyor. Yıl sonu için beklenen sayının 100 milyar dolar olduğunu tabir eden Türkyılmaz, “Bu sene geçen yılki güç ithalatı faturamızın iki katını ödememiz kelam konusu. Aslında geçen yılın sayısını yedinci ayda geçmiş durumdayız” diyor.
Bu faturayı azaltmak için çok radikal programların devreye alınması gerektiğine işaret eden Türkyılmaz, Türkiye’nin güçte en büyük faturayı petrole ödediğini hatırlatıyor. Petrol ithalatının üçte ikisinin ise ulaşım kesiminde kullanıldığını belirten Türkyılmaz, ulaşımdaki hissesi yüzde 90’nın üzerinde olan karayollarının bu tartısının azaltılması, havayollarının uzak aralar için teşvik edilmesi, süratli bir raylı sistem siyasetine gidilmesi ve ihmal edilen deniz yollarının tekrar aktif hale getirilmesi üzere siyasetlere muhtaçlık olduğunu vurguluyor. Doğal gazda ise depolama kapasitesinin artırılması gerektiğinin tekrar altını çizen Türkyılmaz, Türkiye’nin ithal kömürden ise mutlaka vazgeçmesi gerektiğini vurguluyor.
Türkiye hangi adımları atabilir?
Necdet Pamir de Türkiye’nin güçte dışa bağımlığının bu kadar yüksek olmasının yanlış güç siyasetlerinden kaynaklandığı görüşünde.
Pamir’e nazaran Türkiye kesinlikle, süratle fosil yakıtlara bağımlılığını azaltıp güç tüketim profilinde yenilenebilir kaynakların hissesini artırmalı, güç üretiminde kullanılan ekipmanların yerli üretimine yük vermeli ve güç yoğunluğunu azaltmalı.
Türkiye’nin son derece güçlü güneş ve rüzgâr potansiyelini kullanamadığını vurgulayan Pamir, “Yıllık güneş gücü potansiyeli, tükettiğimiz elektrikten çok daha fazlası olan yıllık 400 milyar kilovat saati bulurken yalnızca yüzde 3’ü devreye alınabilmiştir. Karasal rüzgâr potansiyelinin yaklaşık yüzde 24’ü devreye alınabilmiştir” diyor. Güç verimliliğinde ise çok büyük bir güzelleştirme potansiyelinin âtıl beklediğine işaret eden Pamir, güç verimliliğine ait adımların atılması halinde Türkiye’nin şu an tükettiğinden yüzde 25 daha az güç tüketebileceğini tabir ediyor.
Pamir’e nazaran mevcut güç ithalatı mutabakatlarında ise Türkiye lehine iyileştirmelerin kesinlikle zorlanması gerekiyor. Pamir, “Özellikle doğal gaz mutabakatlarında fiyat formüllerinde spot fiyatlar ile petrol eserlerine endeksli fiyatların hangi yüzdelerle yer almasında çıkarımız olduğu profesyonelce hesaplanmalı ve müzakere edilmeli. Örneğin, boru çizgileriyle alınan gazın paçal maliyeti (Rusya, İran, Azerbaycan) bin metreküpte yaklaşık 355 dolarken, TTF’de bin metreküp gazın fiyatı ağustos ayında 1981 dolar civarına yükseldi” diye konuşuyor.
Oğuz Türkyılmaz’a nazaran ise güç alanında özelleştirmeler de yanlış siyasetlerden biri. Kamunun elektrik üretimindeki hissesinin yüzde 16’ya kadar düştüğünü söyleyen Türkyılmaz, kamulaştırmaların yer alacağı siyasetler bütünüyle Türkiye’nin güç meselesinin çözülebileceği görüşünde.
Enerji fiyatlarının enflasyona tesiri ne olacak?
Enerjide artan maliyetler tarımdan öteki üretim kollarında maliyetleri artırıp tüm bölümlerde vatandaşa artırım olarak geri dönüyor.
Elektrik ve doğal gazın endüstride dolaylı maliyet ögesi olduğuna dikkat çeken Oğuz Türkyılmaz, “İşletmeler bu artan maliyetleri fiyatlarına yansıtacaktır. Bu da enflasyonu körükleyecek. Yıl sonundan sonra fiyatlar düşecek diye hayal tacirliği yapılıyor lakin tam aksine yapılan bu artırımlardan sonra fiyatlar daha da üst çıkacak” diye konuşuyor.
