Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan geçen hafta Özbekistan’ın Semerkant kentinde düzenlenen Şangay İşbirliği Örgütü’nün (ŞİÖ) önderler tepesine katıldı ve hafta sonu tepe dönüşü yaptığı açıklamada da ŞİÖ üyeliğini hedeflediklerini söyledi. Üyelik müzakereleri donmuş olsa da resmi olarak Avrupa Birliği’ne (AB) aday ülke statüsü hâlâ devam eden ve tıpkı vakitte NATO üyesi olan Türkiye’nin, Batı’ya karşı kurulmuş olan ŞİÖ’ye üyelik hedefiAvrupa ülkelerinde kuşku ve tepkiylekarşılanıyor. Pekala ŞİÖ nasıl bir örgüt? Neden ve nasıl kuruldu? Türkiye’nin ŞİÖ üyeliği mümkün mü?
ŞİÖ ne vakit kuruldu?
ŞİÖ’nün temeli Çin, Rusya, Kırgızistan, Tacikistan ve Kazakistan tarafından üye ülkeler ortasında itimadın artırılması ve bölgesel iş birliği gayesiyle “Şangay Beşlisi” ismiyle 1996 yılında kurulan örgüte dayanıyor. Beşli, daha sonra Özbekistan’ın da iştirakiyle üye sayısını altıya çıkardı ve Haziran 2001’deki tepe buluşmasında Şangay İşbirliği Örgütü ismini alarak bölgesel bir yapıya dönüştü. Örgüte Haziran 2017’de Hindistan ve Pakistan, Eylül 2021’de de İran tam üye olarak katıldı. Üye sayısı bugün dokuz olan örgüte Türkiye 2012 Pekin doruğunda “diyalog ortağı” olarak kabul edildi. Bu pozisyon “gözlemci ülke” statüsünün altında, “misafir katılımcı” statüsünün ise üzerinde yer alıyor.
ŞİÖ neden kuruldu?
Şangay’da ismini değiştirdiği Haziran 2001’deki tepe toplantısında, terörizm, ayrılıkçılık ve köktencilikten kaynaklanan tehditlerle çabaya yönelik iş birliğinin daha aktif yürütülmesi kararlaştırıldı. Toplantıda buna ait bir mukavele de imzalandı.Kuruluşunun asıl maksadı güvenlik olarak bedellendirilen ŞİÖBatı medyasında da Avrupa ülkeleri ve ABD’ye (Amerika Birleşik Devletleri) karşı bir yük ya da karşı kutup oluşturma teşebbüsü olarak yorumlandı. Lakin bununla birlikte oluşum başlangıçta, bölgede yeni bir güvenlik ve iş birliği angajmanı ya da Asya-Pasifik’te yeni bir model olarak çok dikkate alınmadı. Çin ve Rusya’nın önderliğinde, temel gayesi hudut güvenliği ve bölgedeki barışı sağlamak olduğu tabir edilen Şangay Beşlisi ya da daha sonraki ismiyle Şangay İşbirliği Örgütü gücünü Batı tarafından pek fark edilmeden artırdı.
Semerkant’taki doruğun tüm iştirakçileriyle Fotoğraf: Sergei Bobylev/AP/picture alliance
Türkiye’nin ŞİÖ ile bağlantısı nedir?
Türkiye’nin ŞİÖ’de sahip olduğu “diyalog ortaklığı” statüsü, gözlemci statüsüne sahip olmayan üçüncü ülkelerin teşkilatla belli alanlarda sonlu iş birliği yapmalarına imkan sağlıyor. Ayrıyeten Suudi Arabistan, Mısır ve Katar’a da 2021 yılındaki Duşanbe Doruğu’nda “diyalog ortaklığı” statüsü verildi. Türkiye’nin ŞİÖ ile bağı kamuoyunun gündemine ise Erdoğan’ın 2013 yılında yaptığı “Bizi Şangay Beşlisi’ne alın, AB’yi unutalım” iletisi ile gündeme gelmişti. Erdoğan’ın bu çıkışı Türkiye’nin AB üyeliğinden vazgeçip ŞİÖ’ye yöneleceği yorumlarına neden olmuştu. Cumhurbaşkanı Erdoğan bu niyetini Kasım 2016’daki bir konuşmasında, “Türkiye bir kere kendini rahat hissetmeli. ‘Benim için varsa yoksa AB’ dememeli. Kanaatim bu. Mesela Şangay 5’lisinde Türkiye neden olmasın?” kelamlarıyla daha açık lisana getirdi. Erdoğan, dünya kamuoyuna, ortalarında Rusya Devlet Lideri Vladimir Putin’in de olduğu ŞİÖ önderleriyle samimiyetini gösteren fotoğrafların yansımasının akabinde ise “hedef ŞİÖ üyeliği” dedi.
ŞİÖ, Türkiye için AB’ye ya da NATO’ya alternatif olur mu?
Erdoğan’ın AB’ye üyelik sürecinden hayal kırıklığı içinde olduğu biliniyor. AB de Türkiye ile ilerleyen gergin bağlantılardan, bilhassa de 2013 tarihli Seyahat hareketlerinden bu yana sıklıkla yaşanan hak ihlalleri nedeniyle şikayetçi. Fakat Türkiye’nin yaşadığı problemli alakalara karşın Avrupa ve NATO’yla güçlü bağları mevcut. Avrupa Kurulu üyesi Türkiye, Avrupa ülkeleriyle birlikte imza attığı çok sayıda mutabakatın yükümlülüğü altında. NATO’nun güçlü ülkelerinden biri olan Türkiye’nin Kuzey Atlantik İttifakı’ndan kopması da kısa vadede hayata geçirilmesi zati ihtimal dahilinde değil. Türkiye’nin Avrupa ve NATO’dan kopmadan, NATO ve Batı’nın nüfuzunu engellemek üzere kurulmuş olan ŞİÖ üyeliği ise çok gerçekçi bir mümkünlük olarak görülmüyor. Gözlemciler de Türkiye’nin olası üyeliğinin, Rusya ve Çin’in hegemonyası altına girmek olarak yorumluyor.
Türkiye ŞİÖ’ye üye olursa bunun sonuçları neler olabilir?
Türkiye, Ukrayna krizindeki arabulucu rolüyle Batı’da olduğu kadar Asya’da da nüfuzunu pekiştirdi. Ukrayna ve Rusya ortasında tahıl muahedesinin hayata geçirilmesi Türkiye’ye puan kazandırdı. Erdoğan, Ukrayna’ya akın nedeniyle Batı’dan tecrit edilen Putin için de giderek daha kıymetli bir figür haline geldi. Bu, Türkiye’nin ŞİÖ ile angajmanının gelişebileceği işaretleri verse de Batı ülkeleri bu yakınlaşmayı tasayla izliyor. Alman hükümetinin koalisyon ortağı Yeşiller’in dış siyaset sözcüsü Jürgen Trittin, “NATO ve Avrupa Birliği (AB) kendilerine, Erdoğan’ın başına buyruk tavrını daha ne kadar sineye çekeceğini sormaları gerekiyor” diyerek Türkiye’ye ekonomik yaptırımlar uygulanması üzerinde durulmasını istedi. Federal hükümetin büyük ortağı Toplumsal Demokrat Parti’nin (SPD) dış siyaset sözcüsü Nils Schmid ise Erdoğan’ın planlarını “büyük bir hata” olarak gördüğünü söyledi.
DW / HS,ET
