İran’daki protestolar Türkiye’yi nasıl etkiler?

İran’da rejim aykırısı şovların nasıl seyredeceği ve rejimde bir değişikliğe yol açıp açmayacağı sorularına karşılık aranırken İran ile ilgili gelişmelerin komşu Türkiye ve bölge için tesirleri ve mümkün sonuçları da değerli bir gündem unsuru.

İran’da 13 Eylül’de 22 yaşındaki Mahsa Amini, başörtüsünü kurallara uygun halde takmadığı savıyla ahlak polisleri tarafından gözaltına alınmış, daha sonra komaya girdiği gerekçesiyle kaldırıldığı hastanede üç gün sonra ömrünü yitirmişti. Amini’nin yakınları karakolda gördüğü makûs muamele komaya girdiğini söylüyor. Amini’nin mevt nedenine ait resmi bir açıklama ise şimdi yapılmadı.

Amini’nin vefatından sonra ülke genelinde bayanların başını çektiği şovlar devam ediyor. Hükümetin sert tedbirlerine karşın şovların önü alamıyor, aktivistlere nazaran en az 76 kişi hayatını yitirdi. İran resmi kaynakları ise meyyit sayısını 41 olarak açıklıyor.

İran Cumhurbaşkanı İbrahim Reisi dün yaptığı açıklamada görece daha ölçülü bir ton kullanarak, gözaltında genç bir bayanın hayatını kaybetmesinin herkesi derinden üzdüğünü lakin ülkede kaos ortamına müsaade veremeyeceklerini belirtti.

Mahsa Amini için Türkiye’de de şovlar düzenlendi Fotoğraf: Francisco Seco/dpa/picture alliance

Rejimde esaslı değişim olur mu?

İran’ı ve toplum yapısını uygun bilen uzmanlara nazaran bu şovların şimdilik rejimin topyekûn bir değişimine yol açmasını beklemek güç.

Türkiye’nin eski Tahran Büyükelçisi Selim Karaosmanoğlu, şovların ülkede bir çeşit iç savaşa kadar gitmeyeceği ve rejim içinde bir tahlil bulunacağı öngörüsünde bulunarak daha ölçülü isimlere güç verilmesinin bu tahlil yollarından birisi olabileceğini belirtiyor.

Karaosmanoğlu, İran için şu andaki en büyük kahırlardan birisinin ortada alternatif bir başkan bulunmaması olduğunu zira bu isimlerin birçoklarının mesken mahpusunda tutulduğunu tabir ederek “Ama tekrar de tüm bu olup bitenler için bir tahlil bulunacağını düşünüyorum. Şovlar nedeniyle bence rejim değişmez ancak tahminen idare değişebilir” diyor.

Sabancı Üniversitesi Öğretim Vazifelisi Dr. Ezgi Uzun da uzun yıllardır üstünde çalıştığı İran’daki toplumsal yapının evvelden beri bu çeşit şovlara alışık olduğunu, hatta her 10 yılda bir büyük bir protesto dalgasının yükseldiğini söyleyerek şöyle konuşuyor:

“İran tarihine baktığımızda önemli bir protesto kültürü olduğunu görüyoruz. Hatta 1979 ihtilalinden bir buçuk yıl kadar evvel de beşerler tertipli formda sokağa çıkarak yeniden devletin baskısına, şiddetine karşı duruyordu.”

Uzun’a nazaran her 10 yılda bir olan şovlarda 2018 yılından itibaren bir değişim yaşandı ve ekonomik problemlerin da tesiriyle halk bu sefer belirli aralıklarla da olsa süreklilik içinde sokağa çıkmaya başladı. Bu son olayları da bunun bir modülü olarak gören Uzun, kitlelerin sokağa dökülmesinin birkaç ayda bir yaşanan bir durum olduğunu fakat madalyonun öbür yüzü olarak devletin verdiği reaksiyon açısından durumu şöyle yorumluyor:

“Protestolara karşı devletin ne yaptığı kısmına baktığımızda baskının daima arttığını görüyoruz. Sistem kendisini daha da garanti altına alabilmek için daha da büyük bir güvenlik devleti haline getiriyor.”

İran ve Ortadoğu uzmanı Arif KeskinFotoğraf: Privat

Gösteriler nereye evrilebilir?

İran’da şovların artıp artmayacağı, seyrinin nasıl olacağı ve rejimin değişmesi tarafında bir sonuç doğurup doğurmayacağı şu an için kesin sözlerle yanıtlanabilmiş sorular değil. Hasebiyle uzmanlara nazaran olayların İran-Türkiye ilgilerini ve Türkiye’yi etkileme boyutunun da lakin bu karşılıklara nazaran şekillenebileceğine dikkat çekiliyor.

İran ve Ortadoğu uzmanı Arif Keskin, şu andaki haliyle bu şovların İran’daki evvelki şovlardan farklı olarak rejimin varoluş nedenini amaç aldığına işaret ediyor. Keskin, çok boyutlu bir biçimde kültürel, toplumsal ve siyasal farklı nedenleri olmasıyla birlikte şovların özünde “kadın hakları ve bayanlara yapılan baskılarla mücadelenin” bulunduğunu belirtiyor.

Bazı ideolojik politik kümelerin şovlardan kendi gayeleri doğrultusunda yararlanma gayretlerinin bu sürece ziyan verebileceğini ve rejimin de bundan faydalanmak isteyebileceğini söyleyen Keskin, “Amini etnik mensubiyeti nedeniyle değil, bayan olduğu için öldürüldü. Onu öldüren bireyler, onun o anda etnik mensubiyetini bilmiyorlardı” diye konuşuyor.

Keskin, olaylardan milliyetçilik devşirmenin yanlışsız olmadığını da belirterek “Öncülüğü, liderliği, öznesi, maksadı, söylemi, toplumsal yeri ve psikolojik/duygusal motivasyonu bayan problemleri olan bu şovları rastgele bir nedenle gölgelemek ahlaki ve siyasi olarak yanlıştır” yorumu yapıyor.

İran idaresi, Batı ülkelerini ve ABD’yi ülkeyi karıştırmaya çalışmakla suçlarken ülkede yayılan protestoları kışkırtmak ve göstericilere silah sevkiyatıyla suçladığı Kuzey Iraklı Kürt kümelere yönelik operasyonlarını da sertleştirdi.

İran uzmanı Dr. Uzun da çok etnik kimlikli bir toplum olan İran’da aslında Karabağ savaşına kadar bu farklıkların çok ön planda olmadığını lakin Ermenistan ile Azerbaycan ortasındaki savaşta İran idaresinin Ermenistan’dan yana çıkmasının büyük bir rahatsızlık yaratmasıyla etnik hassasiyetlerin biraz daha arttığını söylüyor. Uzun, buna karşın İran toplumunda lakin çok küçük bir azınlığın ayrılıkçı fikirlere sahip olduğunun yapılan anketlerde de görüldüğünü belirtiyor.

Türkiye-İran alakalarına mümkün etkiler

Uzmanlara nazaran şu anda nasıl bir noktaya evrileceği muhakkak olmayan protestoların 560 km’lik bir hududu paylaşan Türkiye ile İran’ın bağları açısından kıymetlendirilmesi için de vakit gerekiyor.

İran uzmanı Dr. Ezgi UzunFotoğraf: privat

Ankara’dan iki haftadır süren olaylara dair şu ana kadar rastgele bir resmi açıklama gelmedi. Klasik olarak iki ülkenin diğer birtakım hususlarda problemler yaşasalar da genelde iç işlerine karışmama noktasında birleştiğini hatırlatan Uzun, “Açıklama yapılmamasının bir sebebi de bu protestoların nereye gitmeyeceği ya da gidebileceği aslında az buçuk kestirim edilebiliyor. Yani bekleyip görmek gerekir biçiminde bir yaklaşım olabilir” değerlendirmesini yapıyor.

Bu ortada uzmanların birleştiği İran’ın bölgede istikrar açısından kilit rolde olduğu.

Uzun, İran üzere esaslı geçmişi olan ülkenin bu özelliğini şöyle anlatıyor:

“İran Ortadoğu’nun demirbaşı aslında. Bir taraftan demografik yapısı bakımından çok karmaşık bir ülke olmasına karşın devlet geleneği çok oturmuş bir ülke. Merkezi otorite temelinde çok sağlam bir sistemden bahsediyoruz. Yani bir Irak yahut Suriye üzere bir ülke değil. O açıdan üniter bir biçimde ayakta kalabileceğini düşündüğüm bir yapı. Lakin oldu ki çözüldü diyelim bu tüm bölge ülkelerini farklı başka çok fazla tesirler.”

Karaosmanoğlu da İran’ın gerek Türkiye gerekse bölge için en kıymetli özelliğini “istikrar unsuru” olması olarak göstererek, İran’daki uzun periyodik bir iç karışıklığın Türkiye için en başta orada barınan Afgan mülteciler ve yasadışı göç açılarından olumsuz tesiri olabileceğini düşünüyor.

Türkiye-İran hududu Türkiye’ye sistemsiz göçmenlerin giriş yaptığı en değerli göç rotalarından birisi olarak biliniyor.

Karaosmanoğlu olaylara güç açısından da bakmak gerektiğini söyleyerek “İran’daki muhtemel bir sivil savaş petrol ve gaz tedariki açısından gerek bölge gerekse Türkiye için felaket olabilir” diyor.

İran’ın 2020 yılı sonu prestiji ile 157,8 milyar varil petrol rezervi ve 32,1 trilyon metreküp doğal gaz rezervi bulunuyor. Bunların yanı sıra İran dünyanın en büyük çinko, ikinci büyük bakır ve dokuzuncu büyük demir rezervine sahip.

ABD Güç Enformasyon Yönetiminin (EIA) bilgilerine nazaran ise Rusya, 47 trilyon metreküple dünyada kanıtlanmış en fazla doğal gaz rezervine sahip iken, İran 34 trilyon metreküple en fazla gaz rezervlerine sahip ikinci ülke.

İran’ın Türkiye’nin Asya’ya açılan kapısı olduğunu da hatırlatan Karaosmanoğlu, Türk tırlarının İran üzerinden pek çok ülkeye gittiğine de işaret ediyor.

Dijital Teknolojiler İş Kurulu (DEİK) datalarına nazaran İran’daki Türk yatırımlarının meblağı 1 milyar 292 milyon ABD doları civarında. Türkiye’deki İran menşeili yatırımların fiyatı ise 101 milyon ABD doları. Tahran’da 38 Türk yatırımcısı ve ticaret yapan 100’e yakın Türk firması mevcut.