Çin’in Sincan bölgesinde yaşayan Uygurlara yönelik sistematik baskısı, sık sık memleketler arası kamuoyunun gündemine geliyor. Sincan’da üretilen pamuk ve dokuma eserlerinin de zorla çalıştırma sonucunda elde edildiği tezini ortaya atan çok sayıda milletlerarası araştırma ve raporlar bulunuyor. Bunlardan biri de geçen Kasım ayında yayımlandı.
İngiltere’deki Sheffield Hallam Üniversitesi’ne bağlı Helena Kennedy Milletlerarası Adalet Merkezi tarafından hazırlanan “Pamuk Aklama: Sincan Pamuğu Milletlerarası Tedarik Zincirinde Nasıl Gizleniyor” raporu, 100’den fazla global markanın Çin’in Sincan bölgesindeki Uygurlara zorla toplatılan pamuğu kullanma riskiyle karşı karşıya olduğunu belgeledi. Dünyaca ünlü Alman dokumacılık firmaları da bu markalar içerisinde yer aldı.
Oysa Alman markaları, zorla çalıştırma nedeniyle Sincan’dan eser almadıklarını tez ediyordu. NDR’in (Kuzey Almanya Radyo Televizyon Kurumu) araştırmacı gazetecilik Youtube kanalı STRG_F tarafından yapılan ve DW Türkçe’nin katkı sağladığı araştırma, dünyaca ünlü Alman markaların aksi istikametteki vaatlere karşın Sincan pamuğu içeren çok sayıda eser sattığını ortaya koydu.
İzotop tahlili pamuğun menşeini ortaya çıkardı: Adidas da var Puma da
Sincan pamuğunun izini süren ve araştırmaya katkı sağlayan ise giysilerde kullanılan kumaştaki izotopların tahlil edilmesine dayanıyor. Kelam konusu tahlil sonucunda, kullanılan pamuğun dünyanın hangi bölgesinden geldiği tespit edilebiliyor.
Fotoğraf: StockX
İzotop tahlilinde Avrupa’nın önde gelen laboratuarlarından biri olan Agroisolab Jülich ile Niederrhein Uygulamalı Bilimler Üniversitesi’nin ortak çalışmasıyla yapılan araştırmada, pamuğun menşeini saptamak üzere özel bir metot kullanıldı. Agroisolab’den Dr. Markus Boner, elde edilen bulgulara dayanarak “İzotop tahlili çok açık. Tahlil ettiğimiz pamuk, öteki ülkelerden ya da Çin’in Sincan dışındaki bölgelerinden tedarik edilen pamuklardan değerli ölçüde farklılık gösteriyor” değerlendirmesini yaptı.
Ve bu tahlil; Adidas, Hugo Boss, Puma, Jack Wolfskin ve Tom Tailor ile Çinli marka Shein’in piyasaya sürdükleri eserlerde Sincan bölgesinde üretilen pamuğu kullandığını ortaya çıkardı.
Ünlü markalar savları reddetti
Sincan pamuğu kullanıldığı tezini ünlü markalara da sorduk, lakin firmalar bu argümanları reddetti. Adidas öbür ülkelerden pamuk tedarik ettiğini, Puma ise eserlerinde Sincan pamuğu bulunmadığını savundu. Hugo Boss zorla çalıştırma uygulamasına müsamaha göstermediklerini belirtti, lakin Sincan pamuğu tezini yanıtsız bıraktı.
Jack Wolfskin eserlerinde Sincan pamuğu kullanılıp kullanılmadığı sorusuna karşılık vermedi, lakin zorla çalıştırmanın “kabul edilemez” olduğunu tabir etti. Çinli Shein markası yalnızca saygın kaynaklardan tedarik sağladıkları cevabını verdi. Tom Tailor ise sorularımıza cevap vermedi.
“Cezaevinden çalışma kampına transfer edildik”
Sincan bölgesinde yaşayan Uygurlar, Çin’in siyasetleri nedeniyle insanlık dışı şartlarda zorla çalıştırılıyor. Araştırma kapsamında şahitler ve mağdurlar, pamuk hasadı ve pamuğun işlenmesi sırasında uygulanan zorla çalıştırma uygulamasının kuvvetli şartlarını anlattı. Onlardan biri de Erbaqyt Otarbai. 46 yaşındaki Kazak asıllı adamın tanıklığı münferit değil, bilakis sistematik zulmü ortaya koyan bir anlatım. Azaba maruz kalan Otarbai’nin el bileği, başı ve omzunda izler var.
Sincan’da bir pamuk tarlası Fotoğraf: VCG/imago images
Çin’in Sincan bölgesinde aylarca cezaevinde kalan Otarbai, içeride geçirdiği müddet boyunca dayak yemiş ve elektroşokla azaba uğramış. İngiltere’ye iltica eden eski kamyon sürücüsü Otarbai, “Beni bir gün duş odasına götürdüler ve elektroşok tabancasıyla azap ettiler” diye anlatıyor. Otarbai, bir müddet sonra cezaevinden çalışma kampına transfer edildiğini, elbise dikmeye zorlandığını söylüyor:
“Çalışması çok yorucuydu, zira daha evvel yaptığımız bir iş değildi. İşini düzgün yapmayanlar cezaevine geri gönderiliyordu. Ve kimse oraya dönmek istemiyordu.”
“Sincan’da çok büyük bir cezaevi sanayisi var”
Çin’deki baskı sisteminin iç yüzünü en âlâ bilenlerin başında polis memurları geliyor. NDR’a Çin’de güvenlik güçlerinin keyfi ve yırtıcı uygulamaları hakkında bilgi veren, güvenlik sebebiyle ismini değiştirdiğimiz Wang Leizhang, “Belli sayıda insanı gözaltına almamız talimatı veriliyordu. Kuşku halinde birinin telefonunda bulduğunu kriminalleştiriyor ve kotanı dolduruyordun” diye anlatıyor.
Şu an Avrupa’da sürgünde bulunan eski polis memuru, gözaltı süreci sırasında başlayan şiddetin sorgulama sırasında devam ettiğini belirterek “Uyuyakalan herkes dövülürdü. Aç ve susuz geçen üç günün sonunda herkes her şeyi itiraf ediyordu” diyor. Wang’a nazaran, gözaltı sonrası zorla çalıştırma tehdidi de vardı:
“Çin’deki bütün cezaevlerinde mahkûmlar çalışmaya zorlanıyor ve cezaevi idareleri bu yolla para kazanıyor.”
Uygurların ömür şartları üzerine çalışmalar yapan antropolog Rune Steenberg, Sincan’da çok büyük bir cezaevi sanayisi olduğunu lisana getiriyor. “Bu sanayi, cezaevi ve şirketlerin işbirliği ile dönüyor. Kelam konusu işbirliği sonucunda ucuz iş gücü oluşuyor” diyor. Steenberg, Sincan’da 2017’den bu yana mahpus cezalarında keskin bir artış olduğuna da dikkat çekiyor:
“Hapis cezasına en çok çarptırılanlar, etnik azınlıklar. 2013 ve 2018 yılları ortasında hapsedilen insan sayısı neredeyse on katına çıkacak formda her sene arttı. Tutuklananlar çalışmaya zorlanıyor.”
“175 Uygur’un köyden kampa gönderildiğine şahitlik ettim”
Pamuk çiftçisi Eyüp Enwer’den çalışma şartlarını dinlemeye devam ediyoruz. Enwer’e nazaran, Çin hükümeti yoksullukla çaba kapsamında bilhassa etnik azınlık mensuplarını çalışmaya zorluyor:
“Çiftçileri ve genç adamları yüzlerce hektarlık geniş pamuk tarlalarında düşük fiyatlara çalışmaya zorluyorlardı.”
Şu an Türkiye’de yaşayan Enwer, Çin’deki emek sömürüsünü çok güzel hatırlıyor. Kimi durumlarda hasat vakti köylülerin yaklaşık beşte birinin zorla çalışmaya gönderildiğini ve bu sayının her sene arttığını anlatıyor.
“Sekiz ila on saat pamuk hasadı yapmak epey güç bir iş. Oturamıyorsun, bütün gününü iki büklüm geçirmek zorundasın. Belin ağrıyor. 30 derece sıcakta çalışıyorsun ve gölge alan neredeyse yok. Epeyce yorucu.”
Enwer, çalışmayı reddedenlerin cezaevi tehdidi ile karşı karşıya kaldığını da ekliyor:
“175 Uygur’un köyden kampa gönderildiğine şahitlik etmiştim.”
900 bin hektarlık alana yayılan pamuğun üçte biri elle toplanıyor
Çin’de üretilen pamuk, global pamuk üretiminin neredeyse beşte birini oluşturuyor. Çin’deki pamuğun yüzde 85’i ise Sincan’dan elde ediliyor. Zorla çalıştırma uygulamasına yalnızca Sincan’daki fabrikalarda değil, bölgede bulunan pamuk tarlalarında da rastlanıyor. Çin hükümeti ise zorla çalıştırma argümanlarını reddediyor. Bu argümanları, pamuk hasadının neredeyse tamamının makina aracılığıyla yapıldığını söyleyerek geri çeviriyorlar.
Çin’deki pamuğun yüzde 85’i ise Sincan’danFotoğraf: Chen Yang/Costfoto/picture alliance
Bu savdan yola çıkan araştırma grubu ise uydu ve radar bilgilerini tahlil eden Vertical52 platformu ile ortak çalışma yaparak Sincan’daki ziraî alanları inceledi.
Araştırma sonuçları, geçtiğimiz sonbaharda 900 bin hektarlık alana yayılan pamuğun yani tüm hasadın neredeyse üçte birinin elle toplandığını ortaya koydu. Vertical52’den Marcus Pfeil, “Bu sayı yaklaşık olarak dünyanın en büyük 10 üreticisi içinde yer alan Avustralya ve Türkiye’de yapılan hasattan elde edilen pamuk ölçüsüne tekabül ediyor” diyor.
Güney Sincan’da pamuk hasadının yarısı elle yapılıyor. Pfeil, “Devasa büyük bir alandan bahsediyoruz” diye devam ediyor.
ABD Kongresi, Aralık 2021’de Sincan’da üretilen malların Uygurların zorla çalıştırılmasıyla elde edilmediğini kanıtlamasını, kanıtlanmaması halinde eser ithalinin yasaklanmasını öngören bir yasa tasarısı onayladı. Batılı firmalar geçmişte, birçok kuşkulu olaya karşın, tedarikçilerine uzman şirketlere kontrol yaptırmaları sebebiyle tedarik zincirinde zorla çalıştırma üzere bir durum olmadığı tezini ısrarla tekrar ediyordu. Bölgede yıllarca kontrol yapan bir uzman, bu savları gerçekçi bulmuyor:
“Batılı şirketlerin Sincan’daki pamuk tedarik zincirinde zorla çalıştırma olmadığını kesin bir lisanla söylemesi mümkün değil.”
Çin’de hükümet müsaadesi olmadan zorla çalıştırma şartlarına dair araştırma yapmak, kanunen yasak. Çinli çalışanlarının güvenliğini tehliye atmamak için ismini vermeyen denetçi, “Çin istihbaratının çalışanlarımızı konutlarında ziyaret ettiğini biliyoruz. Çalışma şartları hakkında bilgi sahibi olmak isteyen biri kendini çabucak cezaevinde bulabilir” diyor.
“Çin pamuğuna yaptırım, Türkiye’de dokumacılığı baltalamak olur”
Türkiye’deki dokumacılık şirketleri de eserlerinde kullandıkları pamuğun birçoklarını Çin’den tedarik ediyor. Çin’den gelen pamuğun Sincan’da zorla çalıştırılan Uygurların topladığı pamuk olmadığından emin olmak hayli sıkıntı, zira Çin pamuğunun yüzde 85’i Sincan’da üretiliyor. Sincan’da zorla çalıştırma uygulaması tedarik zincirinin çabucak her etabında yer alıyor ve bağımsız kontrol yapılamıyor. Hasebiyle Türkiye’de üretilen ve “Made in Turkey” etiketiyle Avrupa mağazalarında yerini alan giysilerde Sincan pamuğu olma ihtimali hayli yüksek.
Türkiye’de bir dokumacılık firması Fotoğraf: Burcu Karakas/DW
Araştırma grubu Denizli’de Çin’den pamuklu iplik satın alan ve Avrupa’yla ticaret yapan bir dokuma firmasıyla da görüştü.
Güvenlik sebebiyle ismini vermediğimiz firma sahibi, “Pandemi sürecinde ithal gelen ipliklerin sevkiyatında birçok düşünceler yaşadığımız için o devir aldığımız pamuklu iplik yurt içi yüklü oldu. Lakin artık yarı yarıya diyebilirim” diyor. Firma sahibi, Türkiye’de dokumacılık firmalarının birçoklarının pamuğu ya da pamuklu ipliği Çin’den tedarik ettiğini, büyük markaların fiyat siyasetinin katı olması sebebiyle fakat bu formda kâr edebildiklerini söylüyor:
“Yurt içinden aldığınız iplikleri Çin’den gelen fiyatlara yakalayamıyorsunuz, o kârlılıkları elde edemiyorsunuz. İçerideki çarkın dönmesi için de aşikâr bir kâr elde etmeniz gerekiyor.”
Firma sahibi, Çin’den pamuk ya da pamuklu iplik alınmamasına dair bir yaptırım geldiği takdirde alternatif seçeneklerin oluşturulması gerektiğini savunuyor:
“Çünkü öteki türlüsü, Türkiye’deki dokumacılık bölümünü baltalamak olur. Ya da bu türlü bir durumda Avrupa’daki markaların fiyat siyasetini değiştirmesi gerekir.”
“O kıyafetlerde annemin kanı olabilir”
2011’den beri Türkiye’de yaşayan Cevlan Şirmehmet de öğrencilik vakitlerinde pamuk toplamak zorunda bırakılmış:
“İlkokul, ortaokul, lise öğrencilerine hasat devrinde pamuk toplatırlardı. Ben de topladım. Döndükten sonra o kadar yoruluyorduk ki…”
2011’den beri Türkiye’de yaşayan Cevlan Şirmehmet Fotoğraf: Privat
Sincan’da yaşayan ailesiyle en son Ocak 2018’de WeChat üzerinden konuşan Şirmehmet, annesinin nerede olduğunu öğrenmeye çalışırken cezaevinde olduğu bilgisini almış. Annesinden yıllardır haber alamayan Cevlan Şirmehmet, onun da zorla çalıştırıldığı konusunda tasa duyuyor.
“Annem de zorla pamuk topluyor mu? Ben 17 yaşımda zorlandıysam onu kestirim edemem. Alışverişi çok seven biriyim. Büyük dokumacılık firmalarından alışveriş yapardım evvelden, artık yanından geçmiyorum. Zira o kıyafetlerde annemin kanı olabilir.”
