AKP ve MHP oylarıyla TBMM’den geçen muhalefetin “Sansür Yasası” olarak isimlendirdiği “Basın Kanunu ve Birtakım Kanunlarda Değişiklik Yapılmasına Dair Kanun” bugün yürürlüğe girdi.
İktidar, yasanın sansüre neden olmayacağını tez ederken, Söz Özgürlüğü Derneği’nin raporu; iki yıl evvel yürürlüğe giren Unutulma Hakkı düzenlemesinin yeniden iktidarın savının tersine bir sansür düzeneğine dönüştüğünü gösteriyor.
Deniz Feneri’nden Susurluk’a
Rapora nazaran ortalarında Deniz Feneri Soruşturması, Nesim Malki cinayeti, Susurluk soruşturması ve davası, KCK Ana Davası, Bilge Köyü katliamı ve Ayvalık’ta “medyum skandalı” üzere kamu faydası devam eden ve arşiv pahası bulunan haber içerikleri Unutulma Hakkı’ndan faydalanılarak mahkeme kararlarıyla engellendi ve arşivlerden çıkartıldı.
Bu tip kararlarda, unutulma hakkı talepleri kabul edilirken, hakimlikler tarafından yüklü olarak taleplere bahis haberlerin “eski tarihli” yahut “güncel” olmadığı değerlendirmesi yapıldı.
Söz konusu düzenleme 5651 sayılı Kanun’un 9. hususu olarak Ekim 2020’de yürürlüğe girmişti. Düzenleme ile kişilik hakları ihlali olarak bedellendirilen haber ve içeriklerin yayından kaldırılacağı tez ediliyordu.
Kamu faydası devam eden içerikler
Ancak ortadan geçen vakit “Unutulma Hakkı” düzenlemesiyle kişilik hakkı ihlali içermeyen ve kamu faydası devam eden haber içeriklerinin kaldırıldığını gösteriyor.
DW Türkçe’’e konuşan Söz Özgürlüğü Derneği’nden Prof. Dr. Yaman Akdeniz, 2020 ve 2021 yılları içinde 174 farklı sulh ceza hakimliği tarafından 5651 sayılı Kanun’un 9. unsuru destek gösterilerek verilen 548 unutulma hakkı kararını değerlendirildiklerini belirtiyor.
Bu değerlendirmeler sonucu 10 bin 441 haber ve içeriğin erişime engellenmesi yahut yayından çıkartılmasının talep edildiğini ve büyük bir çoğunluğunun, yani yüzde 94,94’ü olan 9913 haber ve içeriğin ya kaldırıldığını ya da erişime engellendiğini gördüklerini tabir eden Akdeniz, yüklü olarak yaptırıma maruz kalan haberlerin 2010 yılı sonrası yayınlandığını, Unutulma Hakkı taleplerinde bulunulan haber ve içeriklerin tekrar büyük bir kısmının 2020 ve 2021 yılları içinde uygulandığını belirtiyor. Akdeniz, hala yeniliği devam eden haberlerle ilgili bile sulh ceza hakimlikleri tarafından birkaç gün içinde karar alındığına dikkat çekiyor.
Yaman AkdenizFotoğraf: DW/B. Karakas
Yargılama ve bayan cinayeti haberleri
Yaptırım uygulanan kararların büyük bir kısmını kamuyu yakından ilgilendiren yargılama haberleri, 15 Temmuz 2016 sonrası Gülen yapılanması soruşturmaları ve yargılamaları ile ilgili haberler, bayan cinayetleri, bayana şiddet, taciz, cinsel atak haberleri oluşturuyor.
Rapora nazaran kategorik olarak 1762 internet adresiyle en çok “kamuyu ilgilendiren haberler” kategorisinde yer alan haber ve içerikler erişime engellendi yahut bu haber ve içeriklerin çıkartılmasına karar verildi. Tekrar 1436 İnternet adresiyle “kamuyu ilgilendiren yargılama haberleri” ikinci sırada, 1112 internet adresiyle “magazin haberleri” üçüncü sırada, 890 internet adresiyle “Gülen yapılanması soruşturması-yargılaması haberleri” dördüncü sırada ve 539 İnternet adresiyle “kadına şiddet haberleri” beşinci sırada, 341 İnternet adresiyle “taciz – cinsel atak haberleri” altıncı sırada yer aldı.
Bursa’da 1995 yılında öldürülen iş insanı Nesim Malki cinayetine ait içerikler ise cinayet zanlısı Şükrü Elverdi’nin talebiyle kaldırıldı.
Yaman Akdeniz, kararda, genel geçer tabirlerle yalnızca haberlerin eski olduğu, münasebetiyle kişilik haklarını ihlal ettiğinin belirtildiğine dikkat çekiyor. Akdeniz, “Yani güya talep eden kişi kolay bir kabahat işlemiş üzere değerlendirilmiş. Kişi bir trafik cezasından almış üzere değerlendirilmiş. Kararda kamu faydası ya da basın ve tabir özgürlüğü hiç değerlendirilmiyor” diyor.
Tek kişinin müracaatıyla tüm haber kaldırılıyor
Yine ilgili haber içerikleri engellenen Susurluk soruşturmasının Türk siyasi tarih açısından bir kara leke olmakla birlikte çok değerli bir bahis olduğuna değinen Akdeniz, şöyle devam ediyor: “Keza Deniz Feneri soruşturması haberleri de o denli. Artık bu haberlerde isimleri geçen birtakım şahısların, bir kişinin talep etmesi sonucunda o bahisle ilgili bütün haberler yayından kaldırılıyor. Yani yalnızca o kişinin ismi sansürlenmiyor yahut anonimleştirilmiyor. Haber büsbütün yok ediliyor.”
Avrupa’daki uygulamalarda Unutulma Hakkı’nın yalnızca arama motorları açısından bir yaptırım olduğuna değinen Akdeniz, “Avrupa’da basın arşivleri açısından haberleri kaldırmak yahut erişimi engelleme üzere bir uygulama yokken yeniden Türkiye’ye özel 5651 Sayılı Kanun, Unutulma Hakkı gerekçesiyle aslında kanuna rastgele bir terslik taşımayan, yani yayınlandığı tarihte kişilik hakları ihlali içermeyen haberlerin kaldırılması için bir sansür düzeneğine dönüşmüş durumda” diyor.
DW Türkçe’ye konuşan araştırmacı gazeteci Çiğdem Toker de Unutulma Hakkı kullanımının gazetecilik aleyhine sonuçlar ürettiğine dikkat çekiyor.
“Bir adım ötesi tarihin çarptırılması”
Toker, “Genellikle kişilik hakları ve toplumsal faydası ilgilendirmeyen hususların kapsamına girmesi gereken unutulma hakkı, o denli anlaşılıyor ki haber alma hakkını ağır biçimde ihlal eder hale gelmiş durumda” diyor ve ekliyor: “Arşiv bedeli büyük olan bu tıp haberlerin erişime engellenmesi hem araştırmacı gazeteciliğe hem de akademik çalışmalara darbe vuracak niteliktedir. Bunun bir adım ötesi ise tarihin tahrif edilmesi, çarpıtılmasıdır.”
Çiğdem Toker Fotoğraf: Privat
Yazılarının erişime engellenmesiyle giderek daha sık karşılaştığını söz eden Toker, “Hatta, bir iki defa yaşadığım bir durum oldu. Örneğin iki yıl evvel yazdığım bir bahiste yeni bir gelişme olduğunda kendi yazıma bakmak istedim. Bulamadım. Yani sulh ceza hakimlikleri erişim engelleme kararı vermiş, haberimiz olmamış” diyor.
Dijitalleşmenin artık gazeteciliğin temel belirleyeni olduğunu, bunun da Unutulma Hakkı’nın berbata kullanımı karşısında önemli bir çaba alanı açtığını belirten Toker, “Buna karşılık eski prosedürlere başvurmak düşünülebilir. Yani gazetelerin fiziki arşivlerine ulaşmak. Bu yapılabilir. Erişime engellenen haber, yazılar üzerine meslek örgütleri, üniversiteler çalışma yapıp bir bilgi tabanı oluşturabilirler. Fakat çok zahmetli bir uğraş olacağı ortada. Hiç değilse bir merkezde toplanmak üzere bu haberleri yapan, yazan gazetecilerden yepyeni kopyaların istenmesi üzere bir yol düşünülebilir” diye konuşuyor.
“Tahrif edilmiş hafızaya zemin”
Geçmişte yaşanan hak ihlallerine ait hakikatlerin ortaya çıkmasına ve toplumsal hafızanın güçlenmesine katkı sağlamak hedefliyle kurulan Hafıza Merkezi’ne nazaran de düzenleme, toplumsal hafızanın silinmesine ve medya araçlarını ya da bilgi dolanım kaynaklarını denetim edenlerin tahrif edilmiş bir hafıza inşa etmesine taban hazırlıyor.
DW Türkçe’ye konuşan Hafıza Merkezi’nden Emel Ataktürk Sempatik, “Özellikle kamu vazifelilerinin insan hakları ihlallerine karıştıkları argümanı olan durumlarda Unutulma Hakkı devreye sokularak ihlallerin belgelenmesi, mağdurların yaşadıklarının görünür kılınması engellenebilir” diyor.
Sivil toplum savunucularını susturma riski
Bu tıp haberlerin yapılmasında ya da insan hakları kuruluşları tarafından yürütülen belgeleme, arşiv, tarama çalışmalarında üstün bir kamu faydası olduğuna dikkat çeken Ataktürk, “Bu yasa, bu bağlamda, aslında bütün bu çalışmaları durdurma, hak savunucularının ya da sivil toplum kuruluşlarının yaptığı çalışmaları engelleme ve hak savunucularını susturma riski de taşıyor” diye konuşuyor.
Unutulma Hakkı’nın sansür aracına dönüştürüldüğüne dikkat çeken gazeteci ve sivil toplum savunucuları, bugün yürürlüğe giren yeni kanunla da sansür ve otosansür sürecinin daha da hızlanacağı görüşünde.
