ABD’nin finans devi Lehman Brothers’ın iflas bayrağını çekmesiyle başlayan global krizin üzerinden tam 14 yıl geçti.
ABD’de finans şirketlerinin ödeyemeyecek durumdaki müşterilerine konut kredisi vermesiyle başlayan süreç, riskli finansal uygulamalar nedeniyle oluşan devasa balonun patlamasıyla sonuçlanmıştı.
158 yıllık yatırım bankası Lehman Brothers 15 Eylül 2008 tarihinde 613 milyar dolarlık borçla iflas etti.
Kara Pazartesi olarak anılan günün ardındanfinans devleri bir bir çöktü. ABD idaresi dev mortgage şirketleri Fannie Mae ve Freddie Mac’e el koydu. Merrill Lynch de dahil 25 banka ABD Hazinesi’nin denetimi altına girdi.
Ardından mali kriz genişledi, global ekonomik krize dönüştü. Otomotiv ve perakende kesimleri ağır darbeler aldı. Amerikan otomotiv sanayisinin üç dev şirketi General Motors, Chrysler ve Ford iflas noktasına geldi. ABD’de finans bölümünü rahatlatmak için 700 milyar dolarlık sıkıntılı varlıkları kurtarma programı hazırlandı. Endüstrinin yine canlanması için de 800 milyar dolarlık teşvik planı uygulamaya konuldu. Fakat kriz ABD hudutları içinde kalmadı. Avrupa’dan Uzakdoğu’ya neredeyse çabucak her yerde tesirlerini önemli biçimde gösterdi.
Türk Lirası’nın kıymetli olduğu bir periyotta yaşanan kriz, Türkiye’ye sermaye akışının yavaşlamasınayol açtı. Ekonomistlere nazaran bu da yeni rant kaynaklarının yaratılmasını beraberinde getirdi.
Krizin temel nedenleri neydi?
Dünyayı tesiri altına alan kriz piyasaları alt üst etmişti, global finans sistemi büyük bir sarsıntı yaşamıştı. Krizin temel nedenleri ortasında likidite bolluğu, batık krediler, emlak balonu, kredi türev piyasalarının genişlemesi, bankacılık düzenleme sisteminin yetersizliği yer alıyordu. Avrupa’da ise buna paralel olarak kamu borcu, yüksek bütçe açığı ve işsizlik sıkıntıları vardı.
Krizin yayılmasının akabinde gelişmiş ülke merkez bankalarının genişletici para siyasetleri kurtarıcı olarak görüldü. Başta ABD Merkez Bankası (Fed) olmak üzere pek çok banka tarihte görülmemiş biçimde koordineli bir biçimde faizleri düşürdü. Tahvil alım programlarıyla piyasalar rahatlatılmaya çalışıldı. Lakin uygulanan siyasetlere karşın işsizlik ve genç işsizliği artmaya devam etti, büyüme ivme kazanmadı. En varlıklı yüzde 1 ile en fakir yüzde 1 ortasındaki uçurum ise büyüdü. Son olarak yüksek enflasyon da gelişmiş ekonomilerde yeni bir sorun olarak ortaya çıktı.
İktisatçılar geriye dönüp bakıldığında nakdî genişleme ve düşük faizin krizin tesirlerini silmeye yetmediği tersine sistemin kendisinden kaynaklanan krizin devam ettiği görüşünde.
DW Türkçe’ye konuşan Kadir Has Üniversitesi’nden iktisatçı Prof. Dr. Erinç Yeldan’a nazaran 2008’de başlayan global krizin üç ayırt edici özelliği bulunuyor. Bunlardan birincisi krizin siyasi kusur ya da uygulama yanlışından kaynaklanmayan ve direkt doğruya sistemin kendi olağan işleyişi sonucu ortaya çıkan sistemik bir kriz olması. Finansal bir kriz olarak başlayan ve gerçek kesime sirayet eden krizin, daha evvelki finansal krizlerde görülen finans kesiminde tabana vuruş ve toparlanma formunda gerçekleşmediğini tersine uzun yıllar süren işsizlik ve sakinliğe yol açtığını söz eden Yeldan, bunun da ikinci ayıt edici özellik olduğunu belirtiyor.
Kadir Has Üniversitesi’nden iktisatçı Prof. Dr. Erinç YeldanFotoğraf: Privat
Yeldan, krizin akabinde uygulanan siyasetlerin da bu toparlanmayı sağlayamadığı, risklerin devam ettiği görüşünde. Erinç Yeldan, “Reel dalda toparlanma uzun sürüyor. Şirketler iflas ediyor, işsizlik artıyor. Bu başka bölümlere yayılıyor. Yatırımlar geriliyor. Yatırımlar geriledikçe gelir düşüyor. Tasarruflar daralıyor ve bu kendi kendini besleyen bir sakinlik halini aldı. O yüzdendir ki 2010 sonrası 10 yıla, Covid krizi kadar olan periyoda Büyük Sakinlik, Büyük Resesyon ismi verildi. Bir toparlama olmadı, toparlama gecikti. Krizden çıkamadı kapitalist dünya. Bu da üçüncü ayırt edici özellik” diyor.
“Sistemin ana ögelerine dokunulmuyor”
Köhnemiş teknolojileri, köhnemiş kurumları yenilemeye gitmesi beklenen kapitalizmin bu türlü bir konjonktürü gerçekleştiremediğini lisana getiren Yeldan, şöyle devam ediyor:
“Uzun müddetli işsizlik, uzun müddetli sakinlik, düşük yatırımlar, düşük fiyatlar, düşük kar oranları, neredeyse sıfır faiz oranları. Her şey sakin, her şey yavaş. Ekonomilerde bir atılım yok. Tek tük sıçramalar Çin’den, Hindistan’dan geliyor. Ama saman alevi üzere ortada kalıyor. Bu büyük sakinliğin nedenlerini ana akım iktisat bilimi daha şimdi gereğince ortaya koyabilmiş ve buna dair siyaset tekliflerini geliştirebilmiş değil.”
Son devirde de Rusya-Ukrayna savaşı konjonktürünün esasen büyük sakinlik içerisinde sıkışmış, tıkanmış iktisatların üzerine geldiğine işaret eden Yeldan, dünya iktisadının üçüncü sefer topyekûn daralma içine girdiğini tabir ediyor. Profesör Yeldan, bunun üzerine de öncelikle arz şoku yani tedarik zincirleri üzerinden açıklanan, sonrasında da beklentilerin berbatlaşması ve belirsizliklerin artması üzerinden talep tarafına sirayet eden bir global enflasyonla karşı karşıya olunduğunu vurguluyor.
Sistemin ana ögelerine dokunmadan krizin küçük yamalarla atlatılmaya çalışıldığına işaret eden Yeldan, 2010’dan bu yana süregelen krizden çıkış reçetelerinin başarısızlığını da buna bağlıyor.
“Sürekli bir kriz halindeyiz”
İstanbul Bilgi Üniversitesi Öğretim Üyesi Prof. Dr. Haluk Levent de DW Türkçe’ye yaptığı değerlendirmede, 2008 krizini yaratan ana ögelerin çok finansallaşma ve çok otomasyon olduğunu vurguluyor.
Teknolojinin yarattığı dönüşümün canlı emeğin üretim dışına sürülmesi formunda gerçekleştiğini tabir eden Levent, bunun da birinci olarak finans kesiminde görüldüğüne dikkat çekiyor. Bankacılık kesiminde otomasyonun devreye girmesiyle çok karmaşık matematiksel süreçlere dayanan birtakım finansal eserlerin suratı, çeşitliliği, yaygınlığı ve derinliğinde inanılmaz bir artış olduğunu vurgulayan Levent, “Bu, kaydi para yaratma kapasitesini finans bölümü için sınırsız hale getirdi. Fiyat değişimleri üzerinden kısa, uzun ve orta vadeli kontratlara dayanan türev eserler ortaya çıktı. Fiyat üzerinden bir kontrat yaptığınız vakit bir çeşit bahistir bu. Bir uç kaybediyor, öteki uç kazanıyor. Kaybedenden kazanana gerçek bir servet transferi gerçekleşiyor” diyor.
Bu eserlerle birlikte üretimden kaynaklanan gerçek büyüklüklerle ve kaydi paranın yarattığı finansal büyüklük ortasında asimetrik bir alakanın ortaya çıktığına işaret eden Levent, türev piyasalarda büyük oyuncuların gerçek iktisadın temelini oluşturan fiyat sistemine müdahale edebilecek pozisyonda olduğuna dikkat çekiyor.
2008 krizinde kimi finansal varlıkların çok kıymet kaybettiğini fakat bunun türev piyasalardaki süreç hacminde bir düşüş yaratmadığını söz eden Levent, “Orada servet transfer düzeneği çalışmaya devam etti. Zira finansal varlıkların fiyatı düşerken o düşüşe oynayanlar kazanırken; bu düşüş burada duracak, artık bundan sonra düşmez diyenler kaybetmeye devam ettiler” diye konuşuyor.
“Küçük bir azınlık servet kazanıyor”
Finansal piyasalarda çöküşün konut piyasasındaki büyük balonun tıraşlanmasıyla gerçekleştiğini onun dışında o sistemin devam ettiğini lisana getiren Levent, “Ve o gün bugündür daima bir kriz halindeyiz. Bu kriz hali devam edecek bundan sonra da. Zira bunun düzelme ihtimali yok ve iş giderek kötüleşmeye başladı” diye devam ediyor.
Kaydi paranın servet transferi olarak işlemesinin harikulâde bir gelir ve servet eşitsizliğine yol açtığını belirten Levent, “Son derece küçük bir azınlığın servetine gerçek bir transfer gerçekleşiyor ve bu gerçek iktisattaki otomasyonun yarattığı yıkımla birleştirildiğinde artık kapitalizmin bu şartlar altında sürmesi, devam etmesi mümkün değil” diyor. Kriz sonrası devirde yüksek bürokrasiyle büyük finansal sermayenin oligarşik birliğinden kelam edilebileceğini tabir eden Levent, 2008 sonrası oluşan kapitalizmin bu halinin iklim yıkımına da neden olduğunu, canlı hayatı yok ettiğini vurguluyor.
Peki krizin Türkiye’deki yansımaları ne oldu?
Fotoğraf: picture-alliance/AP Photo/L. Lanzano
“Rant odaklı iktisat krizin devamı”
Prof. Dr. Erinç Yeldan, “Bugün içinde bulunduğumuz kriz, AKP’nin 2008 öncesi neredeyse bir uyuşturucu müptelası üzere alıştığı sıcak para, finansal rant arayışının devamı” diyor.
Türkiye’nin 2008 krizi öncesi yurtdışından gelen sıcak para, özelleştirme gelirleri ve direkt yabancı sermaye takviyesi kalemi altında gelen bir döviz bolluğu ile yaşadığını ve Türk Lirası’nın çok pahalı bir pozisyonda olduğunu söyleyen Yeldan, “2009 ile birlikte sermaye girişleri durunca hükümet can havliyle döviz kazanmak için yepisyeni sermaye girişleri arayışlarına girdi. 2010’da cari süreçler açığı apansızın, ikinci yahut üçüncü çeyrek devrinde ulusal gelirin yüzde 12’sine kadar fırladı ve finansal istikrarsızlık tehlikesi işin içine girdi” diye konuşuyor.
Yeldan, yurt dışından gelen sıcak para girişleri yavaşlayınca bu sakinlik ortamında hükümetin, peş peşe inşaata dayalı yeni rant kaynakları yarattığını ve teminat yetersizliği nedeniyle kredi alamayan işletmeler için kredi garanti fonu (KGF) üzere çok tehlikeli, çok riskli yapay dayanaklar sunduğunu belirtiyor.
Bu dengesizliklere bir de politik müdahalelerin eklendiğini söyleyen Yeldan, faizleri baskılayarak dövizi denetim altına almaya çalışmak için muhasebe hileleri, swap operasyonları ve orijinal terminolojilerin yerli iktisat literatüre girdiğine işaret ediyor.
Kredi genişlemesine dayanan büyümenin yanı sıra kayıt dışı sermaye akımları ve yerli para üzerinden sıcak para yaratma emelli kur muhafazalı mevduat üzere finansal sistemi köpükleştiren ögelerin devreye sokulduğunu lisana getiren Yeldan, “TOKİ’leştirilen bir iktisat ile büyüme atakları yaratmaya çalışıyor Türkiye. Bunun kaynağı da daima olarak tabiatın tahribatı ve ileriki jenerasyonlara çok daha borçlu, çok daha yaşanılmaz bir Türkiye coğrafyası bırakmak oluyor” sözlerini kullanıyor. Yeldan, çimento fabrikaları, kömür işletmeleri, madenler, limanlar üzere üretken sermayenin özelleştirilme sürecinin tamamlandığı, özelleştirmenin imar rantına dayalı biçimde doğal kaynakların tahribatıyla sürdürüldüğü görüşünde.
Açlık tehlikesi ve derin yoksulluk
Prof. Dr. Haluk Levent de finansal krizin ana ögeleri olan çok finansallaşma, işsizlik ve bunun neden olduğu gelir kaybının Türkiye ve Amerika’yı birbirinden ayrıştıracak şeyler olmadığını vurguluyor. Levent, “Çünkü bizim burada yaşadığımız sorunlar açlık tehlikesi, derin yoksulluk ABD’de de yaşanıyor, Avrupa’da da yaşanıyor. Avrupa’da toplumsal devlet imkanları devreye girdiği için bunun hissedilmesi biraz daha yumuşatılıyor. Ancak Türkiye’de bu türlü bir opsiyon yok. Türkiye farklı bir tertibe hakikat gidiyor” diyor.
Özellikle 2015’ten sonra Rusya’nın yaşadığı devlet mafya bütünleşmesi sürecinin Türkiye’de de gerçekleşmeye başladığını söz eden Levent, “Bu da aslına bakarsanız 70’li yıllardaki neoliberal akının doğal bir uzantısı. Türkiye bu manada kendine mahsus bir ülke değil. Latin Amerika ülkeleri de o denli. Macaristan da Hindistan da. Bunları ben artık faşist enternasyonal diye isimlendiriyorum ki, Türkiye’de de bugünkü iktidar bu akımın bir parçası” diye konuşuyor.
“Yıkıcı bir sürece gidiyoruz”
Emeğiyle geçinenlerin kamu eliyle açlığa ve yoksulluğa mahkûm edildiği bir süreç yaşandığını lisana getiren Levent, eğitim, sıhhat, barınma, güç başta olmak üzere kamusal hizmetlerin küçük dar monopollerin hakimiyetine bırakılması nedeniyle de uzun devirde sürdürülebilir bir toplumsal sistemden bahsetmenin mümkün olmadığını söylüyor.
Türkiye’nin en büyük sorununun gelirler siyaseti olduğunu söz eden Levent, iş gücünde olanların yüzde 10’dan fazlasının işsiz olduğunu, istihdamda olmayı başaranların üçte birinin garantisiz işlerde çalıştırıldığını, kendini teminatta hissedenlerin ise yüzde 70’inin minimum fiyat aldığını söz ediyor. Kamu hizmetlerinin özelleştirilmesi ve erişilebilir olmaktan çıkması nedeniyle de yoksulluğun daha da derinleştiğini vurgulayan Levent, “Derin bir krizin içindeyiz. Bu adım adım gelmiştir. Global gelişmelerden bağımsız değildir. Artık durumun giderek de kötüleşeceğini söyleyebiliriz. Zira Türkiye’de bugünkü iktisat idaresi bu temel sorunlarla gayret etmekten imtina ediyor. Son derece yıkıcı, acı verici bir sürece yanlışsız koşarak devam ediyoruz” diyor.
“Riskler ve balon devam ediyor”
Tüm dünyada yoksulluğu artıran krizin tesirleri ABD’de de silinmedi.
DW Türkçe’ye konuşan Marmara Üniversitesi İktisat Fakültesi öğretim üyesi Prof. Dr. Mehmet Şişman, krizden çıkış siyasetlerinden şimdi sonuç alınmadığını zira tıpkı modelde ısrar edildiğini vurguluyor.
Marmara Üniversitesi İktisat Fakültesi öğretim üyesi Prof. Dr. Mehmet ŞişmanFotoğraf: privat
“Riskler ve balon gerek ABD’de 2009’dan bu yana iki kata çıkan konut fiyatları açısından devam ediyor” diyen Şişman, ABD’de mortgage faiz oranının 2008’den bu yana birinci kere yüzde 6’yı aştığını, konut satışlarının ise durduğunu belirtiyor.
ABD’de konut edinimi konusundaki yapısal problemlerin üzerine gitmek emeliyle Dodd-Frank Law düzenlemeleri hazırlandığını fakat Lider Donald Trump devrinde bu düzenlemelerin rafa kalktığını tabir eden Şişman, “Biden idaresi de tam olarak bu sıkıntıya el atmış değil. Bu siyasetler inşaat ve konut kaynaklı olarak, hanehalklarının en büyük tüketim kalemini harekete geçirmesi açısından başka ülkelerde de devam etti. Örneğin Çin’deki Evergrande şirketi emlak krizine hayli yakın bir ödeme zahmeti içinde. Evergrande şirketi finansal meseleleri nedeniyle yükümlülüklerini yerine getiremiyor, Çin’de 80’den fazla kentte başlayan aksiyonlarda, mesken satın alan milyonlarca kişi gayrimenkul şirketlerinin şimdi bitirmediği konutlar için ipotek ödemeyi reddediyor” diyor.
Profesör Şişman, Türkiye’de de inşaat kârlılığının yüksek olduğu ve mesken fiyatlarına talebin arttığı bir devir yaşandığını ve bunun da ortalama konut fiyatlarında 4-5 kata varan artışlar yaşanmasına, kiraların artmasına neden olduğuna işaret ediyor.
Şişman, “Konut alım satımı Neoliberal finansallaşmada konut sahipliği oranını arttırmadığı üzere, derin eşitsizlikler yarattı” diye konuşuyor.
