Türkiye dünyada en çok sığınmacıya konut sahipliği yapan ülke. Afganistan ve başka birtakım ülkelerden gelen sığınmacıların yanı sıra resmi sayılara nazaran şu anda Türkiye’de yaklaşık 3,7 milyon Suriyeli yaşıyor.
Son günlerde iç siyasette tansiyonun artmasına da neden olan sığınmacılar sıkıntısı için iktidar da tavır değişikliğine giderek, inançlı bölgelere istekli dönüş içinyeni bir proje hazırladığını duyurdu. Bu ortada muhalefet de iktidarın Türkiye’yi “Avrupa’nın göçmen havuzu” yaptığını belirterek, sorunun tahlili için Şam idaresi ile görüşülmesi gerektiğini söylüyor.
Türkiye’nin son Şam Büyükelçisi, Emekli Büyükelçi Ömer Önhon sığınmacılar sıkıntısını ve Suriye ile ilgili son durumu DW Türkçe’ye kıymetlendirdi.
DW Türkçe: Son periyotta Türkiye’deki en kıymetli sıkıntılardan birisi Suriyelilerin de içlerinde olduğu sığınmacılar konusu. Siz Dışişleri Bakanlığı’nda Ortadoğu ile ilgili kıymetli misyonlar üstlendiniz ve Türkiye’nin son Şam Büyükelçisi’ydiniz. Suriye’deki son durumu ve bu kapsamda sığınmacılar sorununu nasıl tahlil edersiniz?
Ömer Önhon: Suriye’nin nüfusu savaştan evvel 23 milyondu. Bugünkü nüfusu ise kala kala 12-13 milyon kaldı. 8 milyon insan yurt dışına gitti, büyük kısmı da Türkiye’de ve komşu ülkelerde, Avrupa’da da biraz var. Ülkemizde resmi sayılara nazaran 3,7 milyon Suriyeli yaşamakta ve statüleri de süreksiz muhafaza altındaki şahıslar. Yani buraya mülteci müracaatında bulunamazlar, kalıcı olarak ülkede kalamazlar, kendi ülkelerindeki kuralların gidişatına nazaran ülkemizde vadeli bir kalışları var. Ne vakit ki Suriye’de koşullar düzelir, o vakit bu şahıslar de kendi ülkelerine döneceklerdir, anlayış bu. Ancak tabi ki bu geçiciliğin vakit dilimi nedir, onun üzerinde tartışmalar olduğunu görüyoruz. 11 yıl oldu şimdiye kadar.
Suriye meselesinin (Türkiye için) biri güvenlik biri de sığınmacılar olmak üzere iki boyutu var temelde. Güvenlik açısından bir muvaffakiyet var aslında. PKK’ya karşı verilen uğraş ve örgüte hudut ötesinde önemli darbeler vurabilmeyi muvaffakiyet öyküsü görebiliriz. Fakat sığınmacılar konusunda bir muvaffakiyet öyküsü göremiyorum doğrusu. Bilakis ortada bir karmaşa var. Bir sefer önemli bir telaffuz çeşitliliği var. Bir gün ‘kırmızı çizgimizdir’ diyoruz, sonra Ensar diyoruz, öbür bir gün ‘gidecekler’ diyoruz. Muhalefete baktığımızda tavırları aslında daha net; ‘biz iktidara geldiğimizde 1-2 sene içinde Suriyelileri ülkelerine istekli olarak geri göndereceğiz’ diyorlar. Pekala ‘nasıl yapacaksınız?’ diye sorulduğunda ise ‘Esad ile konuşarak yapacağız’ diyorlar. Bu doğrusu beni rahatlatan, düzgün bir plan olarak gözükmüyor. O kadar kolay olsaydı, inanın ki bu yapılabilirdi muhtemelen.
Türkiye’nin son Şam Büyükelçisi Ömer OnhonFotoğraf: privat
Peki sığınmacılarla ilgili olarak Suriye ile masaya oturmayı neden kolay görmüyorsunuz?
Birincisi yurt dışına çıkan Suriyelilerin büyük kısmı muhalif. Esad aslında ülkeye daha yeni yeni hakim olmaya başlamış, hatta bundan da tam emin değil, bu kadar çok sayıda muhalifin yine ülkeye gelmesini dilek eder mi? İkincisi ülke önemli ekonomik badire içinde. Bir anda birkaç milyon Suriyelinin geri dönmesi demek, beslenecek ve iş bulması gerekilecek birkaç milyon insan demek. ‘Hadi dönelim’ demekle de dönüş süreci tamamlanmıyor. O sürecin kaidelerinin oluşturulması gerekir. Ancak o kurallar oluşmamış. Ne muhalefetin dediği üzere ‘gider görüşürüz ve geri göndeririz’ o kadar kolay, ne de ‘briket meskenler yapıyoruz, gönderebiliriz’ o kadar kolay. Geri dönüşün gerçekçi olabilmesi için oradaki kuralların uygun olması gerekir. Yani oraya gittiğiniz vakit tutuklanmayacağınızı, öldürülmeyeceğinizi, mahpusa atılmayacağınızı, ortadan kaybolmayacağınızdan emin olmanız lazım. Çocuğunuza okul, size konut ve iş lazım. Bunların hiçbiri yokken sarfiyat misiniz? Evet artık Türkiye’de siyasi bir tartışmanın konususunuz fakat en azından hayatınız tehlikede değil, sıhhat ve eğitim sistemine erişiminiz var, düzgün makûs bir işiniz var, yeterli makus kazanıyorsunuz. Masraf misiniz? Gitmezsiniz tabi o kurallar oluşmadan. Hasebiyle benim gördüğüm maalesef bu mevzu insani bir bahis olması gerekirken büsbütün siyasi bir husus olarak önümüze çıkıyor. Bu beni kaygılandırıyor doğrusu. Toplumda zati derin görüş ayrılıkları var ve bu hususta da kamplaşmaya gitmek olmaması gereken bir şey.
Sığınmacılar sıkıntısı ile ilgili olarak Avrupa’ya da duyulan bir kızgınlık ve reaksiyon var. Türkiye’nin Suriye ile Avrupa ortasında bir tampon bölge yapıldığı tenkitleri çok ağır. Avrupa’nın tavrını nasıl değerlendiriyorsunuz?
Burada kızmamız gereken Avrupa mı yoksa kendimiz miyiz? Sonuçta AB etrafına görünmez bir duvar ördü ve o duvarı da maalesef Ege Denizi’nden başlattı. Oradan içeriye sığınmacı akını olmaması için bütün önlemlerini aldı. Bu durumda Türkiye de Suriye ile AB sonları ortasında bir bölge olarak bütün Suriyeli sığınmacıların gelip toplandığı bir yer haline geldi. Evet biz çok haklı olarak Avrupalılara bu mevzuda sitem ediyoruz. Zira bu sığınmacı sıkıntısı o kadar büyük bir sorun ki, o kadar ağır bir mevzu ki, imkanları ne olursa olsun dünyada hiçbir ülkenin en güçlü iktisada sahip ülkeler dahil, tek başına başa çıkabileceği bir mevzu değil. Kesinlikle işbirliği ve herkesin elini taşın altına koyması lazım. Lakin elini taşın altına koyan ülke pek olmadığını gördük. Birinci başta kıyıya vuran bebek cesetleri çok konuşuldu, tesir yaptı, lakin etkisi de çok kısa sürdü. AB diğer hususlara eğilmeye başladı. Karşılıklı olarak ithamların yanı sıra tekrar bir işbirliği oldu tabi, hiç yoktan düzgündür lakin beklediğimiz noktada olmadı. Son periyotta bilhassa bu Suriyeliler konusu çok büyük oranda yeniden Türkiye’ye kaldı.
Ukrayna krizi de çıktı, 5 milyon insan da oradan kaçtı. Şu anda dünya da bunlardan hangisine yardım edeyim diye bir şaşkınlığa düştü. Yani dünyadaki tek kriz Suriye değil, Ukrayna da değil, Myanmar var, Afrika var, dünyanın pek çok yerinde önemli külfetler var. Ancak bağışçılar birebir. Hangi birine nasıl yetişilecek, işin bir de bu boyutu var. Önümüzdeki devirde nasıl bir yol buluruz bilemiyorum lakin bu işi mümkün olduğu kadar sakin ve suhuletle halletmek gerekir. Zira hassas bir husus, toplumsal seviyede hassasiyetlere ve yeni kamplaşmalara yol açabilecek bir mevzu. Bu noktaya gitmememiz lazım.
Bu üç günlük siyasetle yürütülecek bir iş değil. Planınız, programınız olması lazım. Bu planın da o günün gereksinimlerine nazaran değil uzun vadeli olması gerekir.
Suriye’deki iç savaş ve akabinde yaşanan göçün birinci periyotlarında Türkiye bu kadar yüksek sayıda bir sığınmacı bekliyor muydu? Sayın Davutoğlu’nun dediği bir 100 bin sayısını hatırlıyoruz.
Biz bu Suriye krizi birinci başladığı vakit değerlendirmelerimizi ve krizin devamı halinde Türkiye’yi bekleyebilecek riskler, tehditler neler olabilir diye çalışma yaptık. Bunların başında gelen hususlardan birisi de krizin büyüyüp savaşa dönüşmesi halinde Türkiye’ye ve komşu ülkelere yönelebilecek bir sığınmacı akınıydı. Savaş uzadıkça sığınmacı problemi çok büyük sorun olabilir diye o günlerde ikazlarımızı yaptık. Kendimize nazaran hazırlıklarımızı da yaptık aslında ancak vakit içinde olaylar o kadar fazla gelişti ki yapılan hazırlıklar bir müddet sonra yetersiz kalmaya başladı. Günlük gelişmeler içinde de bir orta ipin ucu kaçtı diye düşünüyorum.
İçişleri Bakanlığı’nın yeni bir plan hazırladığı ve inançlı bölgelere 1 milyon kadar sığınmacının gönderileceği belirtiliyor. Lakin bu planın ayrıntıları şimdi net değil. Siz bu bahsi geçen projeyi nasıl görüyorsunuz?
Nihai maksat tabi ki Suriyelilerin istekli biçimde ülkelerine dönmelerinin sağlanması. Bunun için de kaidelerin oluşturulması gerekiyor. Öngörülen bu proje olsa olsa süreksiz bir orta tahlil olabilir, kalıcı bir tahlil değil. Zati diğerinin toprağında uzun vadeli olarak ‘ben bu türlü bir düzenleme öngörüyorum’ diyemezsiniz. Bu şu anda kendi açımızdan aldığımız bir önlem. Anladığım kadarıyla inançlı bölgelerdeki dört farklı kentte 13 yerleşim ünitesi ve briket konutlar, hayat alanları, hastaneler, pazar yerleri vs. kuruluyor. Ama tabi burada açıklığa kavuşturulması gereken pek çok şey var. Bir milyon kişiyi nasıl ikna edeceksiniz, kimler gönderilecek, Suriye’nin hangi bölgesinden gelenler gidecek? Projeyle ilgili daha açık olmak lazım.
Muhalefet sığınmacılar problemini Suriye idaresi ile çözmeyi vaat ediyor. Bu ortada da Türkiye ile Suriye ortasında bir müddettir kimi görüşmelerin yapıldığına ait haberler var. Bu görüşmeleri nasıl yorumluyorsunuz, sonuç alınabilir mi?
Şunu göz gerisi etmemek lazım; sığınmacılar sıkıntısı ile ilgili ortada çok önemli bir sıkıntı var fakat bunun kaynağı Türkiye değil, bu sorunun kaynağı Suriye. Hasebiyle sorunun kaynağından bir işbirliği olmadan sıkıntıyı çözmek çok güç, eksik kalır ve sürdürülebilir olmaz. Fakat bunu söylerken tabi ki şunu kastetmiyorum, Esad kimyasal silah kullanan bir adam, hapishanelerde yaptıkları falan… onları hiçbir halde göz gerisi etmiyoruz. Ondan bağımsız olarak bir biçimde Şam ile temas halinde olmak lazım sığınmacı sorunu çözülecekse. Lakin ben Şam’ın buna şu sırada yanaşacağını pek zannetmiyorum. Görüşme konusunda ise basında da yayınlandı, istihbarat teşkilatları ortasında bir iki görüşme olduğu hatta son vakitlerde tekrar yapıldığı söyleniyor. Ancak muhakkak ki daha kat edilecek çok ara var şayet görüşme oluyorsa bile. Aksi takdirde çok daha somut bir formda duyardık diye düşünüyorum. Fakat sonuçta bu sıkıntıyı kaynağında çözemezsek o sıkıntıyı çözmüş varsayamayız, kaynak da Suriye.
