Sovyetler Birliği’nin son önderi Mihail Gorbaçov 91 yaşında hayatını kaybetti. Yaptığı ıslahatlarla Soğuk Savaş’ı bitiren Gorbaçov, 20’nci yüzyılın en değerli siyasi figürlerinden biriydi.
Gorbaçov, Türkiye açısından daha çok 1995’te vazifesini bırakmasının akabinde yaptığı bir ziyaret sırasında ODTÜ öğrencileri tarafından protesto edilmesi ile biliniyor. Sovyetlerin son başkanı olarak tarihe geçen Gorbaçov, sosyalist bir devlet tertibinin yıkılışına yol açtığı gerekçesiyle Türkiye’deki sosyalist bölümlerce eleştirilmeye devam ediliyor.
Türkiye’nin eski Moskova Büyükelçilerinden Halil Akıncı ise Sovyetler Birliği’ni dağılmasının tek başına Gorbaçov’un yapıtı olmadığını, bunun 70’lerden itibaren ülke iktisadının bozulmasıyla ortaya çıkan bir süreç olduğunu kaydediyor.
1975-1978 ortasında başkatip, 1989-1994 ortasında elçi-müsteşar olarak Sovyetler’in iki farkı devrine ve çöküşüne yakın tanıklık eden Akıncı, 2008’de bu sefer Rusya Federasyonu’na büyükelçi atanmasıyla iki farklı sistemi karşılaştırabilen bir isim.
1970’li yılların ortalarında Sovyetler Birliği’nin KGB uygulamaları üzere farklı nedenlerle diplomatlar için çok cazip sayılmadığını ve kendisinin birinci vazifesine istekli olarak gittiğini anlatan Akıncı, 70’li yılların ortasını “Soğuk Savaş’ın en soğuk zamanı” olarak betimliyor. Sovyetler’in o devirde bir çeşit diktatörlük sayılabileceğini lakin öteki taraftan halk için çok canlı bir saklı haberleşme sistemi bulunduğunu anlatıyor.
Akıncı 70’li yılları şöyle aktarıyor:
“Sovyetler’in ekonomik performansı 1940’lar ya da 1950-60 ortası üzere değildi. Halkın tüketim talepleri karşılanamıyordu. Bir yandan uzaya gidiliyordu, öbür yandan yumurta kuyrukları vardı. Bunlar pek sabredilecek şeyler değildi. Halk artık tüketim istemeye başlamıştı.”
Akıncı: Gorbaçov’un gayesi sosyalizmi yıkmak değildi
Emekli Büyükelçi Akıncı, “1989’da yine Moskova’ya geldiğimde ise bıraktığım üzere olmadığını gördüm” diyerek, küçük çaplı da ola yapılan şovlardan ya da seçim sonuçlarından değişen birtakım şeylerin olduğunun gözlemlenebildiğini, liberal bir havanın hissedilmeye başlandığını fakat Sovyet beşerinin yeniden de ürkek olduğunu belirtiyor.
1985 Mart’ında Sovyetlerin seçkinleri tarafından Komünist Parti’nin Genel Sekreteri olarak seçilen Gorbaçov, bürokrasiyi azaltmak ve yolsuzluğu bitirmek için açıklık (glasnost) ve yine yapılanma (perestroyka) siyasetlerini uygulamaya koymuştu.
“Ne her şey Gorbaçov’un yapıtıydı ne de her şey Gorbaçov’un kabahatiydi” diyen Akıncı, 1970’lerden itibaren Sovyetler’in ekonomik büyümesinin durduğuna lakin askeri harcamaların kısılamadığına işaret ediyor. Akıncı kelamlarını şöyle sürdürüyor:
“Baktılar ki merkeziyetçilik çok şeye pürüz oluyor, ekonomik açıdan ademi merkeziyetçiliğe gidelim dediler. Ekonomik bölgeleri vardı esasen, biraz daha özerk olsunlar istediler. Fakat bu hareket zıt sonuç verdi. Yani ekonomik alanda yapılmak istenen ademi merkeziyetçilik, siyasi ademi merkeziyetçiliğe yol açtı, o da disiplini ortadan kaldırdı.”
Akıncı, “Gorbaçov’un hedefi sosyalizmi yıkmak değil, daha sağlam bir hale getirmekti” diyerek fakat sonunda sosyalizmin yıkıldığını ve Sovyetler’in dağıldığını hatırlatarak, Glasnost siyaseti ile sosyalizmin bir cazibesi olmadığının anlaşıldığını belirtiyor.
“Sovyetler Batı’nın vermediği teknolojiyi sağladı”
Peki Gorbaçov’un uyguladığı siyasetlerle Sovyetler’in dağılmasının Türkiye açısından ne üzere tesirleri oldu?
Sovyetler Birliği devrinde Türkiye ile münasebetlerin NATO üyeliği üzere farklı nedenlerle kıymetli görüldüğünü ve birtakım alanlarda Batı ülkelerinin vermediği teknolojinin bu sayede Sovyetlerden alındığını söyleyen Akıncı, demir çelik üzere alanlardaki ağır sanayi atılımlarının de Sovyetler periyodunda yapıldığını aktarıyor.
Akıncı, siyasi bakımdan da Sovyetler’in varlığının yani çift kutuplu bir dünyanın Türkiye’yi Batıya karşı biraz daha bağımsız hale getirdiğini söyleyerek, Sovyetler Birliği’nin yıkılmasıyla bu istikrarın değiştiğini ve ABD’nin tesirini tüm dünyada artırdığına dikkat çekiyor.
“Öte yandan Sovyetler’in dağılmasıyla Türk Cumhuriyetleri bağımsız oldu, bu bizim rüyamızdı” diyen Akıncı, bu cumhuriyetlerle alakaların geliştirilmesi için kurulan Türk Konseyi’nin 2010-2014 ortasındaki devrinde başkanlık vazifesini üstlendi.
Sovyetler’in dağılmasının akabinde 1992 yılında başlatılan görüşmelerle kurulması kararlaştırılan Kurul, Türkiye’nin yanı sıra Türkiye ile lisan birliği olan Güney Kafkasya’da Azerbaycan, Orta Asya’da Kazakistan, Özbekistan, Türkmenistan ve Kırgızistan’ı içeriyor.
Başlamış: Özal, Gorbaçov ile görüşememişti
Gorbaçov’lu yılları SSCB’de gazeteci olarak takip eden Cenk Başlamış da 1989’da gittiği vakit Sovyet idaresinin Türkiye’yle çok da ilgili olmadığını aktarıyor.
“Gorbaçov birkaç sefer dışında vazife yaptığı periyotta Türkiye’nin ismini anmadı” diyen Başlamış, periyodun cumhurbaşkanı Turgut Özal’ın Moskova’ya geldiğini lakin Gorbaçov’la görüşemeden döndüğünü de aktarıyor.
Gazeteci Cenk BaşlamışFotoğraf: DW
Başlamış, Türkiye’ye olan bu temkinli bakışın TBMM’den geçmeyen 2003 Irak tezkeresine kadar devam ettiğini belirtiyor.
Gorbaçov’un vazifesini bırakmasının akabinde Türkiye ile daha yakın münasebetler kurmayı tercih ettiğini söyleyen Başlamış, bir dizi konferans için 1990’ların ikinci yarısında Türkiye’ye geldiğini anımsatıyor.
Gorbaçov, 2015 yılında Anadolu Ajansı’na yaptığı açıklamada Türkiye-Rusya ortasındaki bağlantıların geliştirilmesi gerektiğini söylerken, Türkiye’ye bakışını şu sözlerle aktarıyor:
“SSCB Komünist Partisi Stavropol Kent Komitesi Sekreteri olduğum devirde Türkler, Stavropol’de bir binayı restore ediyorlardı. Onların ortaya koyduğu iş beni çok şaşırtmıştı, çok âlâ inşaatçı ve ustalardı. Daha sonra birçok iş yaptılar. Onlarla sıkı arkadaşlık kurduk. Birçok kere Türkiye’de bulundum. Türkler çok sıcak bir millet, birtakım eksiklikleri var lakin kimin yok ki.”
