Rusya’nın Ukrayna’yı işgal etmeye başlaması ile birlikte gözlerin çevrildiği en değerli mevzulardan biri de Türkiye’nin iki ülke ile olan ticareti. Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK) datalarına nazaran Türkiye’nin iki ülke ile olan toplam ticaret hacmi toplam 40 milyar dolar düzeyinde. Bu ticarette güç, turizm, besin, inşaat, mücevher ve giysi üzere dallar birinci sıralarda bulunuyor.
Ancak burada Avrupa ve Türkiye’nin gözü Rusya’dan temin edilen değerli ölçüdeki doğal gaz ve petrolde. Rusya’nın kendisine karşı uygulanan yaptırımlara yanıt olarak masaya güç kozunu koymasından kaygı ediliyor.
Bu durumda hem Avrupa ülkeleri hem de Türkiye güç arzında önemli bir sorunla karşılaşabilir. Türkiye son yıllarda artan güç muhtaçlığını karşılamak için rüzgâr ve güneş üzere yenilenebilir güç kaynaklarına olan yatırımlarını hızlandırsa da doğal gaz hala kıymetli bir yüke sahip. O denli ki Boru Çizgileri ile Petrol Taşıma AŞ (BOTAŞ) bilgilerine nazaran Türkiye’nin 2020’de doğal gaz tüketimi 48 milyar 300 milyon metreküp düzeyindeyken 2021 bu yaklaşık yüzde 23 artış göstererek 61 milyar 601 milyon metreküpe ulaştı.
Peki Türkiye’nin güç tablosu Ukrayna-Rusya krizinin gölgesinde ne durumda?
Boru sınırlarındaki kapasite artırılabilir mi?
BOTAŞ datalarına nazaran Türkiye, Azerbaycan’dan günlük 19.1 milyon metreküp, TANAP’dan 17.3 milyon metreküp, İran’dan 28.5 milyon metreküp, MaviAkım’dan (Rusya) 47.3 milyon metreküp, TürkAkım’dan (Rusya) 46.9 milyon metreküp gaz alma kapasitesine sahip. Ayrıyeten yeniden günlük olarak BOTAŞ Marmara LNG terminalinde 37 milyon metreküp, Silivri doğalgaz yeraltı depolama tesisinde 28 milyon metreküp, Tuz Gölü yeraltı depolama tesisinde 40 milyon metreküp, BOTAŞ Dörtyol FRSU tesisinde 28 milyon metreküp, EGEGAZ terminalinde 40 milyon metreküp, TESİR Liman FRSU tesisinde 28 milyon metreküp kapasitesi bulunuyor.
Türkiye, Silivri’deki depolama tesisinde kapasiteyi 28 milyon metreküpten 75 milyon metreküpe çıkarmayı Tuz Gölü’ndeki depolama tesisindeki kapasiteyi ise 40 milyon metreküpten 80 milyon metreküpe çıkarmayı hedefliyor. Depolama tesislerindeki kapasite bilhassa dönemsel arz sorunlarında hayati bir ehemmiyete sahip. Geçtiğimiz günlerde İran sınırında yaşanan sorunda Türkiye birinci evvel depolama tesislerindeki gazı sisteme vererek güç gereksinimini karşılamıştı.
Boru çizgilerindeki kapasiteye bakıldığında ise Azerbaycan tarafında günlük 10-12 milyon metreküplük bir kapasitenin daha kullanılabileceği, ayrıyeten TANAP tarafında da kapasitenin arttırılabileceği belirtiliyor.
Ancak boru çizgilerindeki kapasitenin de bugünden yarına kullanılması pek kolay olmuyor. Örneğin Türkiye, Azerbaycan’dan günlük 5 milyon metreküp daha fazla gaz almaya karar verdi. Bu durum Azerbaycan tarafından olumlu karşılansa da temel sorun üretim bölgesinde. Şayet Azerbaycan üretimini o ölçüde arttıramaz ise iletim kapasitesi de boşta kalmış oluyor. Ülkelerin üretim alanındaki kapasitelerini arttırmaları için uzun periyotlu yatırımlar yapmaları gerekiyor.
İthalatta ülkelerin hissesi ne kadar?
Enerji Piyasası Düzenleme Kurumu’nun (EPDK) Aralık ayı kesim raporuna nazaran Türkiye’nin doğal gaz ithalatında Rusya yüzde 33.42’lik hisse ile birinci sırada yer alırken onu yüzde 17.04 ile ABD, yüzde 13.83 ile İran, yüzde 12.08 ile Azerbaycan, yüzde 10.26 ile Cezayir, yüzde 7.93 ile Mısır, yüzde 2.09 ile İspanya, yüzde 2.09 ile Katar, yüzde 1.64 ile Trinidad ve Tobago takip ediyor.
Bu tablo Kasım ayı dataları ile karşılaştırıldığında Türkiye’nin İran ve Mısır pazarından yaptığı ithalatı azalttığı bunu da Cezayir ve İspanya ülkelerle kapattığı görülüyor. Ayrıyeten Aralık ayında Türkiye’nin Rusya’dan doğalgaz ithalatının 2020 Aralık ayına nazaran yüzde yaklaşık yüzde 30 azaldığı hesaplanırken tıpkı devirde ABD’den yapılan doğal gaz ithalatında yüzde 92’lik bir artış olmasına karşın Rusya doruktaki yerini muhafazayı başarmış.
Daha kapsamlı bir data için EPDK’nın paylaştığı yıllık doğal gaz ithalatına bakıldığında ise kaynak ülkeler bazında ithalatın dağılımı şu biçimde oluyor: Rusya yüzde 33.59, Azerbaycan yüzde 24, İran yüzde 11.06, Cezayir yüzde 11.58, Nijerya yüzde 2.82 ve yüzde 16.95 başka ülkeler.
Rusya özelinde duruma bakıldığında ise yıldan yıla bir dalgalı seyir gözlemlense de Türkiye’nin doğal gazda Rusya’ya olan bağımlılığı birinci bakışta görülüyor. Rusya 2010 yılında Türkiye’nin toplam doğal gaz muhtaçlığının yüzde 46.2’sini, 2011’de yüzde 57.9’unu, 2012’de yüzde 57.7’sini, 2013’te yüzde 57.9’unu, 2014’te yüzde 54.8’ini, 2015’te yüzde 55.3’ünü, 2016’da yüzde 52.9’unu, 2017’de yüzde 51.9’unu, 2018’de 47’sini, 2019’da yüzde 33.6’sını 2020’de ise yüzde 33.59’unu karşıladı.
Türkiye hangi ülkeden LNG ithal ediyor?
Ayrıca EPDK’nın 2020 yılı doğal gaz istatistiklerine nazaran öne çıkan değerli bir ayrıntı ise 2013 ile 2020 yılları ortasında boru çizgileri ile ithal edilen doğal gaz ölçüsü yüzde 87.08 düzeyinden yüzde 68.67 düzeyine gerilerken LNG yani sıvılaştırılmış doğal gaz yolu ile ithalat yüzde 12.92’den yüzde 31.33’e çıkmış durumda.
Bu da Türkiye’nin doğal gaz arzındaki kaynak pazar çeşitliliği için çok değerli adım olarak görülüyor. Pekala LNG ithalatında ülkelerin hissesi ne kadar? EPDK datalarına nazaran buradaki tablo ise şöyle: Katar (yüzde 40), ABD (yüzde 37), Trinidad ve Tobago (Yüzde 8), Nijerya (yüzde 6), Ekvator Ginesi (yüzde 2), Fransa (yüzde 2), Norveç (yüzde 1), Mısır (yüzde 1), Kamerun (yüzde 1), İspanya (yüzde 1), Angola (yüzde 1). Ölçü bazında LNG ithalatındaki toplam ise 8.147 milyon Sm3 olarak gerçekleşti.
EPDK raporuna nazaran 2020 yılı Aralık ayında depolanan gazın yüzde 85.84’ü yeraltı depolarında yüzde 14.16’sı ise LNG terminalinde bulunuyordu. 2021 Aralık ayında ise bu oran yeraltı depoları için yüzde 86.11 LNG terminalinde ise yüzde 13.89 formunda gerçekleşti. 2021 aralık ayında depolardaki doğal gaz ölçüsü geçen yılın birebir ayına nazaran yüzde 32.88 azalarak 1.914 milyar metreküp oldu.
Doğal gaz hangi alanlarda ne kadar kullanılıyor?
İthal edilen doğal gazın kullanımında ise elektrik üretimi öne çıkıyor. Buna nazaran Aralık ayında Türkiye’de doğal gazın yüzde 26.65’i çevrim santrallerinde, yüzde 23.10’u sanayi kesiminde, yüzde 10.97’si ticarethanelerde ve resmi dairelerde, yüzde 36.3’u konutlarda, yüzde 2.53’ü petrol rafineri ve fırınlar üzere alanlarda ve yüzde 0.17’si ulaşım kesiminde kullanılıyor.
Fiyatlara yansıması nasıl olur?
Enerji uzmanlarına nazaran Rusya’nın Ukrayna’yı işgal etmesi şu basamakta Türkiye için bir arz sorunu oluşturmayacak. Lakin uzmanlar bilhassa global olarak artacak olan güç maliyetlerinden Türkiye’nin de tüm dünya üzere etkileneceğini söylüyor. Rusya’nın Ukrayna’yı işgal etmeye başlaması ile birlikte Avrupa’da günlük olarak doğal gaz fiyatlarındaki artışlar yüzde 30’u bulurken Brent petrolün varil fiyatı da süratle 100 doları geçti.
BOTAŞ datalarına nazaran de Avrupa’daki doğalgaz fiyatları son iki yılda yüzde 384 artış gösterdi. Uzun müddettir bu artıştan hayli olumsuz etkilenen Türkiye, Rusya-Ukrayna krizinin güç girdileri üzerinde oluşturacağı ek maliyeti karşılamakta zorlanabilir. Bilhassa güç girdilerindeki artışlar başta besin enflasyonu olmak üzere çok sayıda alanda kendisini süratle gösteriyor.
Dünya güçte belirli ülkelere ve kaynaklara bağımlı kalmamak için bilhassa yenilenebilir güç tarafında attığı adımları hızlandırıyor. Başta güneş ve rüzgâr üzere yenilenebilir güç kaynakları her ne kadar dünyanın güç gereksinimini kısa vakitte karşılayacak üzere görünmese de bu adımlar alternatif kaynak oluşturma istikametinde epeyce stratejik.
Türkiye’nin güç üretiminde durumu ne?
Türkiye de 2000’li yılların başından itibaren rüzgâr ve güneş üzere alternatif güç kaynaklarına olan yatırımlarını hızlandırıyor. Bu bahiste devlet tarafından milyar dolarlık ihalelere düzenleniyor ve yenilenebilir güç yatırımcılarına aşikâr oranda kapasiteler ayrılıyor. Gelinen noktada elektrik üretiminde Türkiye’nin kömür ve doğal gaz da dahil tüm güç kaynaklarındaki toplam heyeti 99 bin 820 megavat düzeyinde. Güç ve Alışılmış Kaynaklar Bakanlığı bilgilerine nazaran bunun 3 bin 712 megavatı biyokütle, atık ve jeotermalden, 7 bin 816 megavatı güneş gücünden, 10 bin 607 megavatı rüzgâr gücünden, 31 bin 493 megavatı hidroelektrikten 46 bin 193 megavatı da termik santrallerden oluşuyor.
Ayrıca 2021 devreye alınan 3 bin 446 megavat ek kapasitenin yüzde 51.5’i rüzgar gücünden, yüzde 16.6’sı biyokütle, atık ve jeotermalden, yüzde 14.5’i güneş gücünden, yeniden yüzde 14.5 hidroelektrik gücünden ve yüzde 3’ü termik santrallerden oluşuyor.
Elektrik üretimi hangi kaynaklardan sağlanıyor?
Türkiye Elektrik İletim AŞ (TEİAŞ) bilgilerine nazaran 2 Mart günü Türkiye üretilen elektriğin yüzde 21’ini doğal gazdan, yüzde 18’ini ithal kömürden, yüzde 14’ünü barajlardan, yüzde 14’ünü linyitten, yüzde 13’ünü rüzgardan, yüzde 9’unu akarsulardan, yüzde 3’ünü jeotermalden, yüzde 2’sini biyokütleden ve yüzde 1’ini taş kömüründen elde etti.
Özellikle yağışın bol olduğu periyotlarda barajlardan ve akarsulardan yapılan üretimde artış gözlenirken rüzgârlı günlerde ise rüzgâr santrallerindeki üretim de rekorlar kırılabiliyor. Ayrıyeten Mersin’de inşa edilen ve önümüzdeki yıllarda kademe kademe devreye alınması planlanan ve Akkuyu Nükleer Güç Santrali’nin de bu vakitle yerli üretimi artmasına katkı sağlayacağı ön görülüyor. Akkuyu’daki santralin toplam konseyi gücü 4 bin 800 megavat olacak. Lakin her biri 1200 megavattan oluşan 4 ünitenin tamamlanması 5-6 yıllık sürece yayılacak. Santral tamamlandığında Türkiye’nin toplam gereksiniminin yaklaşık yüzde 5’ini karşılayacak.
Hem güç hem kesim üretimi
Ancak Türkiye’nin elektrikteki asıl değerli adımlarının güneş ve rüzgâr gücünde olması bekleniyor. Bu mevzudaki teşviklerin de artmasıyla yenilenebilir güç endüstrisinde de kıymetli modülleri üretmeye başlayan Türkiye, bu bahiste başta Avrupa olmak üzere çok sayıda ülkeye ihracat yapıyor. Bilhassa Ege Bölgesi’nde hem rüzgâr santralleri hem de bu santrallere üretim yapan ekipman fabrikaları bölge halkı için de değerli bir istihdam alanı oluşturuyor.
Emre Eser
© Deutsche Welle Türkçe
