Pestisitlerin kullanım hedefi, böcek üzere bitki zararlılarını ya da yabani otları önlemek, yok etmek, püskürtmek yahut azaltmak.
Ancak bu kimyasal unsurlar, “hedef zararlıya” seçicilik göstermediği için gaye dışındaki canlılara da ziyan verebiliyor. Bu nedenle güvenlik testlerinden geçen pestisitler bile akademik literatürde son derece tartışmalı.
Türkiye’de ise resmi bilgilere nazaran pestisitlerin kullanımında önemli bir artış var. Uzmanlar dataları inançlı bulmazken, yasaklı pestisitlerin hâlâ kullanıldığına dikkat çekiyor.
Tarım ve Orman Bakanlığı Besin ve Denetim Genel Müdürlüğü, Türkiye genelinde yıllar ve vilayetler bazında pestisit kullanım ölçülerini bu ayın başında yayınladı. Resmi datalara nazaran 2012’de 42 bin 611 ton olan pestisit kullanımı 2015’ten sonra keskin bir artış göstererek 2020 ve 2021 yıllarında 53 bin ton düzeylerine ulaştı.
1980’lerde ise bu sayı 7-8 bin ton civarındaydı. Bilim beşerlerine nazaran açıklanan dataların güvenilirliğine dair de soru işaretleri var.
DW Türkçe’ye konuşan besin mühendisi Dr. Bülent Şık, “Türkiye İstatistik Kurumu’nun yaptığı enflasyon hesapları ne kadar emniyetli ise bu tespitlerle ilgili kestirimlerin de o kadar emniyetli olduğunu düşünüyorum” diyor.
Tarım ve Orman Bakanlığı’na nazaran 2021 yılında pestisitin en fazla kullanıldığı vilayet 4 bin 71 tonla Antalya. Bu ili Mersin, Manisa, Adana, Bursa, Aydın, İzmir, Konya, Malatya ve Çanakkale izliyor.
Ancak Tarım Bakanlığı bu hesaplamayı yaparken total pestisit ölçüsünü Türkiye’deki ziraî alana bölüyor.
“İlçe bazında kıymetlendirme gerek”
10 yıl öncesine kadar vilayet, ilçe ve lokasyon bazında sayılar yayınlanırken bu bilgiler artık kamuoyuyla paylaşılmıyor.
Pestisit kullanımının vilayet ve ilçe bazında kıymetlendirilmesi gerektiğini vurgulayan Bülent Şık, “O vakit biz şunu fark edeceğiz. Türkiye’de muhakkak vilayetlerde, ilçelerdeki pestisit kullanımı hakikaten çok önemli halk sıhhati, etraf sıhhati tehdidi oluşturacak düzeydedir” diye konuşuyor.
Bülent Şık, pestisitlerin yüksek derecede zehirli, çeşitli toksik unsurlar olduğunu ve çeşitli sıhhat sıkıntılarına yol açığını, yalnızca insan sıhhati değil, doğal hayattaki tüm canlıları olumsuz etkileyerek biyolojik çeşitlilik kaybına neden olduğunu vurguluyor.
“Serik, Kumluca, Manavgat risk altında”
Şık’a nazaran Antalya’da Serik, Kumluca ve Manavgat ilçeleri pestisit kullanımının en yüksek olduğu yerler. Şık, bu ve benzeri bölgelerdeki çiftçiler, çiftçilerin aileleri ve özelikle çocukların daha önemli bir tehdit altında olduğuna dikkat çekiyor ve ekliyor: “Dolayısıyla bu bölgelerdeki doğal fiziki varlıkların, örneğin toprağın, suyun, havanın pestisitlerle ne ölçüde kirlendiğini de çok daha dikkatle izlememiz gerekiyor.”
Pestisitler atıldığı ortamda kalmıyor. Atmosfere karışıyor. Toprak su içerisinde akışkan olduğu için öbür ortamlara geçiş yapıyor, besinlerde kalıntı bırakıyor.
DW Türkçe’ye konuşan Türk Tabipleri Birliği (TTB) Halk Sıhhati Kolu Üyesi Dr. Ahmet Soysal pestisitlerin akut ve kronik tesirleri olduğuna işaret ediyor.
Çiftçiler nasıl etkileniyor?
Akut tesirlerin uygulama yanlışları yüzünden pestisitleri ziraî alanda uygulayanlar ve etrafındaki beşerler üzerinde görülebileceğini belirten Soysal, “Uygulama esnasında esirgeyici materyal kullanılmazsa ya da dozu çok fazla atarlarsa akut tablo ortaya çıkar. Bu akut tabloda teneffüs sisteminde, bronşlarda salgı artışı, bronkospazm, teneffüs zorluğu, mide bağırsak sisteminde bulantı, kusma, karın ağrısı, pankreatit, kardiyovasküler sistemde kalbin giderek yavaşlaması, hipotansiyon ve aritmiler ortaya çıkar. Vefata kadar sarfiyat. Bütün bunlara nörolojik tesirler de eklenebilir” diyor.
Soysal, pestisitlerin toplumsal istikametten temel değerli sıhhat tesirinin kronik tesirler olduğuna dikkat çekiyor.
Ağız sindirim yoluyla bulaşıyor
Soysal, tüketilen meyve ve sebzeler ya da uygulama yanlışları nedeniyle içilen sulardan alınan pestisitlerin kronik tesirlere yol açtığına işaret ediyor. Türkiye’de pestisitler kullanıldıktan çok kısa müddet sonra hasat yapıldığı için şahsen o pestisitlerin kullanıldığı besin unsurları ile insanlara ağız sindirim yoluyla bulaşabildiğini lisana getiren Soysal, “Pestisitler insan bedenine alındıktan sonra yağ dokuda, böbreklerde ve karaciğerde birikince tesiri vardır ve insan bedeninden atılamaz” diyor.
Pestisitlerin muhakkak bir seviyesi geçtikten sonra sıhhat meselelerine yol açtığını tabir eden Soysal, bu sıhhat meselelerinin başında kanserlerin ve doğumsal anomalilere neden olan teratojenik tesirlerin geldiğine dikkat çekiyor.
TTB Halk Sıhhati Kolu Üyesi Dr. Ahmet SoysalFotoğraf: Privat
Tarım ve Orman Bakanlığı’na nazaran Türkiye’de en fazla kullanılan pestisit cinsleri fungisit, herbisit, insektisit ve akarisit olarak sıralanıyor.
Kullanılan pestisitlerin geçtiği güvenlik testleri ve bir ziyanının olmadığına yönelik tezler ise akademik literatürde son derece tartışmalı.
Bülent Şık, güvenlik prosedürleri ya da güvenlik testleriyle ilgili çok önemli zaaflar olduğu görüşünde. Şık, “Çocuklarda nörolojik sistem üzerindeki tesirlerini değerlendirmeye yönelik bir güvenlik prosedürü son derece zayıftır. Üreme sıhhati sistemine olan olumsuz tesirlerini belirlemeye yönelik güvenlik testleri ya da prosedürleri yeniden son derece zayıftır. Bunlara hormonal sistemdeki çeşitli ziyanlı tesirleri kıymetlendirme prosedürlerini de katabiliriz” diyor.
“Grup 2A kanserojen, Türkiye’de serbest”
Dr. Ahmet Soysal ise bu mevzuda glifosat örneğini veriyor. Soysal, “Pestisit kullanımında bütün dünyanın tartıştığı örnek bir olay olarak glifosatı söyleyebiliriz. Bu unsur bir herbisittir. Dünya Sıhhat Örgütü’ne bağlı Memleketler arası Kanser Araştırmaları Ajansı’na nazaran ‘Grup 2A kanserojen’ yani beşerler için muhtemelen kanserojen sınıfındaki bir unsurdur. Ülkemizde satışı serbesttir” diye konuşuyor.
Bir pestisit için çeşitli sıhhat zararlarına ya da doğal hayatta sorunlara yol açtığına ait deliller biriktikçe kullanımına sınırlama ya da yasaklama getiriliyor. Lakin bir pestisite yasaklama getirilmesi o pestisitin besin sisteminden çıktığı manasına gelmiyor.
“Yasaklanan pestisitler hala mevcut”
Bülent Şık’a nazaran Avrupa Birliği (AB) mevzuatına nazaran yasaklanan pestisit çeşitlerinin Türkiye’de kullanımı hala yaygın. Bu durum çoklukla AB’ye ihraç edilen eserlerde yapılan tespitlerde ortaya çıkıyor.
Türkiye’den AB’ye giden eserlerde en çok tespit edilen toksik hususun Chlorpyrifos olduğuna değinen Şık, “Chlorpyrifos, Avrupa Besin Güvenliği Otoritesi tarafından 2016’da yasaklandı. Tıpkı karar Türkiye’de de eş vakitli olarak alındı. Ancak sonra bakıyorsunuz, hiçbir işe yaramamış o karar. Yani altı sene geçmiş üzerinden hâlâ çeşitli besin eserlerinde meyve, zerzevat, bilhassa narenciye eserlerde Chlorpyrifos kalıntıları çıkıyor” diyor.
Eğer bir pestisitin kullanımı yasaksa bu yasak kimyasal hususun piyasadan toplatılması gerektiğini belirten Şık, “Ama burada önemli bir zaaf olduğu açık” diyor.
Gıda Mühendisi Dr. Bülent ŞıkFotoğraf: DW
AB’de kullanımı yasak, ihracatı serbest
AB’nin kendi birlik sonları içindeki ülkelerde kullanımını yasakladığı çok sayıda pestisiti mevzuatın daha zayıf olduğu AB dışında kalan ülkelere göndermeye devam ettiğine işaret eden Şık, “Yapılması gereken şey üretimini durdurmak. Yani bu tip kimyevi husustan üretilmesini, çevresel mevzuatın ya da besin güvenliği mevzuatının zayıf olduğu ülkelere gönderilmesini ya da ihraç edilmesini de engellemektir” diye konuşuyor.
Pestisit uygulamasının sıkı bir kontrole alınması gerektiğini vurgulayan Dr. Ahmet Soysal da “Bugün ben sokağa çıktığımda rastgele bir ziraî gereç satan dükkândan istediğim pestisiti alabiliyorum. Bunun olmaması lazım” diyor ve ekliyor:
“Pestisit kullanımının da motamot ilaç kullanımı üzere çok sıkı reçete ve barkod sistemiyle takip edilmesi lazım. Çiftçinin bu kullanımı uygun şartlarda yapıp yapmadığının son derece düzgün denetlenmesi kaide. Ve ayrıyeten kullanılabilecek en düşük dozlarda pestisit kullanılmasına çaba edilmeli.”
