“Türkiye Avrupa’nın plastik çöplüğü değil.”
Bu tenkit, Türkiye’de son vakitlerde sık sık duyuluyor. Nedeni ise Türkiye’ye Avrupa’dan her yıl binlerce ton plastik atık ithal edilmesi. Avrupa İstatistik Kurumu (Eurostat) datalarına nazaran Türkiye 2019’da 580 bin ton, 2020’de 660 bin ton, 2021’de 580 bin ton Avrupa’dan atık ithal etti. Bu sayılar Avrupa’nın atık ihracatının yaklaşık yüzde 30’larına denk geliyor.
Türkiye, atık ithalatında üç yıldır üst üste birinci sırada yer alırken geri dönüşüm konusunda ise Avrupa’da son sıralarda. Ekonomik Kalkınma ve İşbirliği Örgütü (OECD) sayılarına nazaran Türkiye’nin geri dönüşüm oranı yalnızca yüzde 12.
Peki Türkiye geri dönüşümde geride olmasına karşın neden bu kadar çok atık ithal ediyor?
Türkiye neden plastik atık ithal etmeye başladı?
Plastik atık ithalatı, Türkiye’nin gündemine Çin’in 2017’de ithalat yasağı kararı almasının akabinde girdi. Bu tarihe kadar tüm dünyadaki plastik atıkların yüzde 80’ini ithal eden Çin, ithalatını kıymetli ölçüde kısıtlama kararı aldı. Çin hükümetinin bu kararı almasının en önemli nedeni, atık plastikten elde edilen geri dönüşüm gerecinin kalitesiz olmasıydı.
“Kalitesiz ürün” imajından kurtulmak isteyen Çin, atıkların denetimini tam olarak sağlayamıyor, ayrıyeten merdivenaltı üretimlerle etraf kirliliği oluşuyordu. Nihayetinde getirilen yasaklar 2018’de uygulamaya konuldu.
Atıklar daha sonra Hindistan ve Endonezya üzere öteki Asya ülkelerine kaydı. Lakin bu ülkeler de bir müddet sonra plastik atık ithalatına yasaklar koydu. Sonrasında ise atıklar büyük oranda Türkiye ve Vietnam üzere ülkelere gönderilmeye başlandı.
“Milletin attığı çöpleri bile bırakmıyorlar toplayalım”
To view this görüntü please enable JavaScript, and consider upgrading to a web browser that supports HTML5 video
Ucuz hammadde temin edilmesi
Türkiye’de de atık ithalatıyla birlikte plastikten ucuz hammadde temini için geri dönüşüm konusunda bir kesim oluşmaya başladı.
Sayıştay’ın Ocak 2022 tarihli Plastik Atık İdaresi raporuna nazaran Türkiye’nin son yıllardaki plastik atık ithalatındaki artış trendi de lisanslı atık sürece tesislerinin sayısındaki artış ve ucuz hammadde temin etme imkânının ortaya çıkmasından kaynaklanıyor.
Türkiye, plastik hammaddesinde dışa bağımlı. Çukurova Üniversitesi Öğretim Üyesi Doç. Dr. Sedat Gündoğdu’nun verdiği bilgilere nazaran, Türkiye her yıl 8 milyon ton plastik hammaddesi ithal ediyor. Bu oranın yüzde 9’u ise artık ithal edilen atıklarla karşılanıyor.
Çöpler Türkiye’de kaynağından ayrıştırılmıyor
Çevre ve Orman Bakanlığı’nın etraftan sorumlu eski müsteşarı ve Etraf Mühendisi Prof. Dr. Mustafa Öztürk, misyonda olduğu 2004-2007 yılları ortasında yaptıkları araştırmaya nazaran Türkiye’deki tüm çöplerin toplamının 34 milyon ton civarında olduğuna dikkat çekiyor. Bunların yaklaşık 4,5- 5 milyon tonunu da plastik oluşturuyor. Lakin bu çöplerin kaynağından ayrıştırılmaması sebebiyle geri dönüştürmenin sıkıntı olduğuna dikkat çeken Prof. Öztürk, Türkiye’deki geri dönüşüm dalının neden ithal plastik atığa yöneldiğini şöyle özetliyor:
“Kağıt, cam, plastik, organik atıklar birlikte atılıyor. Sonradan ayrıştırılan plastiğin içinde de yüzde 30’lara varan fireler veriliyor. Yani yalnızca geri dönüşebilir plastik olmuyor bu atıkların içinde. Geri dönüşemeyen ambalaj atıkları üzere plastikler de oluyor. Bunları tek tek insan gücüyle ayrıştırmak gerekiyor. Bu da çok maliyetli. O yüzden kaynağından ayrışarak Türkiye’ye ithal edilen plastikler daha bedelli geri dönüşümcüler için.”
Çok sayıda Avrupa ülkesinde çöpler çoğunlukla kaynağından ayrıştırılıyor. Atıklar çöp kutusuna giderken plastik, cam ve kağıt olarak ayrılıyor. Türkiye’de ise kaynağından ayrıştırma işi belediyelere bırakılmış durumda. Belediyeler de çöp ayrıştırma sürecine kâfi kaynak ayırmıyor. Doç. Dr. Gündoğdu’ya nazaran, belediyelerin kaynağından ayrıştırmaya ayırdığı bütçe yalnızca yüzde 2. Gündoğdu bunun nedenini şöyle yanıtlıyor:
“Çöp altyapısına yatırım yapmak görünür değil. Bunun yerine asfalta yatırım yapmak daha görünür. Bu hususta sorun ulusal bir sistemin olmaması. Belediyeler bağımsız hareket ediyor. Kimi yapıyor, kimi yapmıyor.”
Bu yüzden Türkiye’ye Avrupa ülkelerinden gelen gelen atıklar hammaddeye dönüştürmesi daha kolay olduğu için “değerli” bulunuyor.
Greenpeace’in açıkladığı bilgilere nazaran Türkiye, 2019 ve 2020 yıllarında sırasıyla en fazla İngiltere’den (yaklaşık 360 bin ton), ikinci sıra Belçika’dan (yaklaşık 220 bin ton), üçüncü sırada Almanya’dan (yaklaşık 200 bin ton), dördüncü sırada İtalya’dan (yaklaşık 100 bin ton), beşinci sırada ise Hollanda’dan (yaklaşık 80 bin ton) plastik atık ithal etti.
İleri dönüşümle müzik: Çer Çöp Havası
To view this görüntü please enable JavaScript, and consider upgrading to a web browser that supports HTML5 video
İthal atıkların tamamı dönüştürülüyor mu?
Doç. Dr Gündoğdu’nun verdiği bilgilere nazaran, Türkiye’de şu anda yaklaşık 5 bin geri dönüşüm tesisi bulunuyor. Bu tesisler ithal edilen atıklardan dolaylı ve dolaysız kâr elde ediyor. Öncelikle geri dönüşüm şirketlerine devlet kıymetli ölçüde teşvik ödüyor. Ticaret Bakanlığı’nın bilgilerine nazaran, yalnızca 2021 yılında geri dönüşüm işi yapan şirketlere toplamda 69 milyon TL teşvik verildi. Geri dönüştürülen plastiğin ihraç edilmesi durumunda da KDV iadesi yapılıyor. Bankalar da geri dönüşüm şirketlerine düşük faizli kredi imkanları sunuyor.
Ancak Türkiye’ye gelen atıkların tamamı geri dönüşemiyor.
Normalde yasa gereği bu atıkların yüzde 99’unun geri dönüşmesi gerekiyor. Geri dönüşüm konusunda çalışmalar yapan akademisyen Doç. Dr. Gündoğdu’ya nazaran, gerçekler maddelerle pek örtüşmüyor: İthal edilen plastik atıkların geri dönüştürülemeyen kısımları yakmaya gönderiliyor, bir kısmı da ormanların ortasında gömülmüş ya da rastgele sağa sola atılmış atılmış olarak karşımıza çıkıyor.
Ne kadarının bu biçimde yakılıp ya da atıldığı ise tam olarak bilinmiyor.
Atılan plastik atıklar ıskartaya çıkanlar
Yaşanan bu problemler nedeniyle Türkiye’de Temmuz 2021’de kamuoyunun da baskısıyla plastik atık ithalatına yasak getirilmiş, geri dönüşüm bölümünün itirazları ve hammadde talepleri sonrası ise yasak kısmen kaldırılmıştı.
Öte yandan yasak gevşetilirken atıkların geri dönüşebilirlik oranına yüzde 99 olma kuralı getirildi. Ayrıyeten geri dönüşüm şirketlerine kota, toplam kapasitenin yüzde 50’sine de ithal plastikten, yüzde 50’sine de yerli atıktan dönüştürme şartı konuldu.
Prof. Mustafa Öztürk, yakılan ya da ormana ve boş toprağa atılarak, gömülerek “vahşi depolanan” ithal plastiklerin ıskartaya çıkan kirli plastikler, geri dönüştürülemeyen ambalaj atığı üzere plastikler olduğunu belirtiyor. Prof. Öztürk, “İnceleme yaptım. Bu atıkların yüzde 80’i ıskarta materyal. İthal ettikleri plastiği çöpe atmak geri dönüşüm tesislerinin de işine gelmez. Bundan para kazanıyorlar. Lakin ıskartaya çıkan ve yırtıcı depolanan kısım da kıymetli bir hacimde” diyor.
Veriler açıklanmıyor
Geri dönüşümle ilgili bir sorun da bilgilerin tam olarak açıklanması. Hangi şirketin ne kadar atık ithal ettiği, kotalara uygun davranılıp davranılmadığı, fire oranının ne olduğu üzere sorular cevapsız.
Doç. Dr. Sedat Gündoğdu, bu soruların muhataplarının “verileri toplayıp açıklamayan Etraf Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığı, bilgi edinme kapsamında dataları açıklamayan geri dönüşüm şirketleri ve bu bahislerde hiçbir istatistik açıklamayan TÜİK” olduğunu belirtiyor.
Prof. Dr. Gündoğdu’ya nazaran dillendirilen “sıfır atık” vizyonu ise yanlış anlamlandırılıyor:
“Sıfır atık vizyonu atığın sıfırlanması değil, atıkların kaynağından ayrıştırılması demektir. Atık demektir. Türkiye’de şu anda yalnızca poşetler fiyatlı satılıyor. Onun dışında cam şişeler için bir makine getirildi. O da pilot olarak Etraf Bakanlığı’nın binasında deneme kademesinde. Öteki da bir uygulama yok.”
Atık ithalatı yasaklanmalı
Prof. Dr. Gündoğdu, tüm mevzuatın hakikat, şeffaf bir biçimde uygulanması durumunda dahi atık plastik ithalatının yapılmaması gerekiyor.
Greenpeace Biyoçeşitlilik Proje Sorumlusu Nihan Pak de “Türkiye’nin sıfır atık vizyonu var lakin atık ithalatı olduğu sürece bunu başarmak mümkün değil” diyor. Pak’a nazaran, sıfır atık ithalatı hareket planı hazırlanmalı ve yıl yıl atıkların nasıl ithal edileceği ile ilgili bir amaç koyulmalı. Sonunda da atık ithalatı sıfırlanmalı.
Türkiye’deki geri dönüşüm merkezlerinde Prof. Dr. Mustafa Öztürk’ün iddialarına nazaran 1 milyon tondan fazla plastik atık geri dönüştürülüyor.
Ancak bu yapılırken Türkiye’nin suyu, havası, toprağı en değerlisi de insanı kirleniyor. “Bu tesislerde çalışan insanların ciğerlerinden mikroplastikler birikiyor” diyen Öztürk de bir an evvel plastik atık ithalatından vazgeçilmesi konusunda da ikazda bulunuyor.
