Rusya’nın Ukrayna saldırısı ile dikkatler savaşın gidişatı kadar Türk Boğazları üzerinden Karadeniz’e gemi geçişlerini düzenleyen Montrö Boğazlar Sözleşmesi’ne de çevrilmiş durumda.
Ukrayna, Rusya’nın askeri operasyonu başlar başlamaz Türkiye’den Boğazlar’ın Rusya’nın savaş gemilerine kapatılmasını resmen talep etmişti. Bu talebi ve alandaki gelişmeleri takip eden Ankara kararını verdi ve bu durumu bir “savaş” olarak gördüğünü açıkladı.
Dışişleri Bakanı Mevlüt Çavuşoğlu
Dışişleri Bakanı Mevlüt Çavuşoğlu dün CNN Türk’teki yayında, Türkiye’nin uzman hukukçu ve askerlerle durumu değerlendirdikten sonra Ukrayna’da yaşananların bir savaş olduğuna karar verildiğini belirterek şunları kaydetti:
“Artık bu çatışma değil bir savaşa döndü. Bu bir askeri harekat değil, resmen savaş hali var. Bu durumda da alışılmış biz tarafların birisi hangisi olursa Rusya da olabilir, Ukrayna da burada biz bu durumda Montrö Antlaşması’nıbu halde uyguluyoruz. Biz mukaveleden bahsediyoruz. 19’uncu unsur istisna tanıyor. Şayet bir savaş gemisi, savaşın tarafı olan ülkedeki üsse gidecekse o vakit bu geçiş engellenemiyor.”
19. unsur ne diyor?
Peki Çavuşoğlu’nun kelamlarının manası nedir ve 19’uncu hususun uygulanması ne demektir?
Sözleşmenin 19’uncu hususu “Savaşan rastgele bir devletin savaş gemilerinin Boğazlar’dan geçmesi yasak olacaktır” derken “Karadeniz’e kıyıdaş olan ya da olmayan savaşan devletlere ilişkin olup da bağlama limanlarından ayrılmış bulunan savaş gemileri, bu limanlara dönebilirler” sözleri ile bir istisna getiriyor.
Uzmanlar ise gerek Rusya gerekse Ukrayna’nın gemilerinin esasen şu anda Karadeniz’de olduğuna dikkat çekiyor.
DW Türkçe’ye konuşan Emekli Büyükelçi Süha Umar’ın yorumu şöyle:
“Montrö’nün Rusya ve Ukrayna açısından olumsuz bir mana söz edebilmesi için bu ülkelerin gemilerinin Karadeniz’e çıkmasını engellememiz gerekir. Artık baktığınız vakit Ukrayna’nın da Rusya’nın da gemileri aslında Karadeniz’de. Dışardaki gemileri de tahminen var lakin bunlara gereksinimleri yok.”
Bu nedenle Çavuşoğlu’nun Montrö’nün uygulanacağına dair açıklamalarının daha çok sembolik manada olduğu söz ediliyor.
Gerek Rusya gerekse Ukrayna ile yakın münasebetleri olan Türkiye bir müddettir iki ülkeyi de küstürmeden hareket etmeye çalışıyor. Bu nedenle Montrö Mukavelesi’nin uygulanmasında da dikkatli olmaya çalıştığı belirtiliyor.
Büyükelçi Umar bu siyasete ait şu değerlendirmeyi yapıyor:
“Tam olarak ne yapacağımızı söylemeden ancak genel bir yollama yaparak biz Montrö’yü uygulayacağız, kaideler oluştuğu vakit diyerek her iki tarafı da şad etmeye çalışıyoruz üzere bir imaj var bence. Ukrayna’ya ‘kapatacağız’ demeden ‘kapatıyoruz’ demiş olmak, Rusya’ya ‘kapatıyoruz’ demeden ‘kapatacağız’ demiş olmak.”
Ancak Montrö ile ilgili yapılan açıklamaların ve izlenen siyasetin muhtemel riskleri de yok değil. Umar, mümkün risklerden birini “Siz bu türlü kelamlar söylemeye başladığınız vakit taraflar bundan sonuç çıkarabilirler. Sizin çıkarmadığınız sonuçları çıkarabilirler ve bu sizin üstünüzde ek bir baskı oluşturabilir” kelamlarıyla aktarıyor.
“Hayatta kalanlar uygun ahenk sağlayanlar”
Yıllardır Ukrayna ile Rusya ortasındaki istikrar siyasetini biraz Rusya lehine de olsa takip ettiren Ankara son askeri operasyon ile artık daha baskı altında.
İstanbul Medeniyet Üniversitesi’nden Doç. Dr. Helin Sarı Ertem, “Türkiye evet Montrö’yü gündeme taşıyor ancak yeni bir şey yapmıyor. Montrö’nün kuralları aslında çok net ve pek çok krizde de denenmiş şekilde” diyerek İkinci Dünya Savaşı periyodunu hatırlatıyor.
Türkiye, İkinci Dünya Savaşı sırasında tarafsız kalmayı başarmış, lakin o periyotta yüklü olarak Sovyetler Birliği’nin Boğazlar’a yönelik talepleriyle karşı karşıya kalmıştı. Sovyetler Birliği savaş sonrasında da Boğazlar rejiminin değişmesi için çok gayret harcamış ve bu gayretlerinden fakat 1950’li yılların başlarında vazgeçmişti.
“Montrö imzalandıktan sonra İkinci Dünya Savaşı çok değerli ve büyük bir kriz olarak Türkiye’nin önünden geçmiş” diyen Ertem, sıkıntı vakitlerde izlenebilecek istikrar siyaseti için şunları kaydediyor:
“Biz tahminen tarih kitaplarını okurken ‘Aman Allah’ım İnönü nasıl bu türlü bir şey yaptı? Hem Almanlarla dostluk barış mutabakatı hem İngilizlerle dostluk ve saldırmazlık paktı’ diyoruz. Ancak çelişkili üzere görünse de aslında bugünkü dünyaya uyarladığımızda buna ‘omnibalancing’ diyoruz, yani bugün Türkiye’nin siyaseti çok istikametli dengeleme gerektiriyor.”
Ertem, Charles Darwin’in evrim teorisinden örnek vererek tabiatta hayatta kalan çeşitlerin en düzgün ahenk sağlayabilen tipler olduğunu belirterek “Türk dış siyasetinin münasebetiyle Türkiye’nin de başarılı biçimde ayakta kalmasının anahtarı değişen kurallara olabildiğince yeterli bir biçimde ahenk sağlamaktan geçiyor” diyor.
Savaş olduğuna karar verilmesi
1936’dan bu yana uygulanan ve Karadeniz’i tüm dünya denizleri içinde özel ve ayrıcalıklı bir yere konumlandıran Montrö Mukavelesi’nin kararları kamuoyunda genel çizgileriyle bilinenden aslında çok daha ayrıntılı.
Sözleşme, ticaret gemilerinin geçişine tam özgürlük tanırken, askeri gemilerin geçişine ve Karadeniz’de kalma mühletine ise aşikâr sınırlamalar koyuyor. Ayrıyeten barış ve savaş vakitleri için de farklı kararlar getiriliyor.
Çavuşoğlu’nun “durumun savaş hali olduğuna karar verildiği” kelamlarını eleştiren Büyükelçi Umar, “Türkiye’nin bu türlü bir karar vermesinin türel ve fiili hiçbir sonucu yok” diyor. Türkiye’nin ne savaşan bir taraf ne de savaş ilanı yapmış bir ülke olduğunu söyleyen Umar, şöyle konuşuyor:
“Savaştığını düşündüğümüz taraflar da savaş ilan etmemişler. BM de savaş hali olduğuna ait bir karar almamış. O vakit ‘savaş hali vardır’ demek tek başına bir şey tabir etmiyor. Montrö de savaş halinin olduğuna kimin karar vereceğini açık bırakıyor.”
Gülsen Solaker
© Deutsche Welle Türkçe
